ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵਲੋਂ ਪਾਇਆ ਹਿੱਸਾ-ਫ਼.ਏਂਗਲਜ਼

ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਦਾਵਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਕੁਲ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ । ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਰੋਤ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਬਾਅਦ । ਉਹੀ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਾਮਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਰਤ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਡੀ ਚੀਜ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ-ਵਜੂਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੌਲਕ ਸ਼ਰਤ ਹੈ , ਅਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹਿਲੀ ਮੌਲਕ ਸ਼ਰਤ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਆਪ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੀ ਕਿਰਤ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ।
ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪੂਰਵ , ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਧਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤ੍ਰੇਤਾ ਕਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਯੁਗ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ , ਜਿਸਨੂੰ ਅਜੇ ਠੀਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ , ਪਰ ਜੋ ਸੰਭਵ ਹੈ ਇਸ ਤ੍ਰੇਤਾ ਮਹਾਕਲਪ ਦਾ ਪਰਲੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ , ਕਿਤੇ ਊਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ - ਸੰਭਵ ਹੈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੁਣ ਹਿੰਦ ਮਹਾਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਿਆ ਹੈ - ਮਾਨਵਹਾਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੀਵਿਕਸਿਤ ਜਾਤੀ ਰਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸਾਡੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦਾ ਲੱਗਭੱਗ ਯਥਾਰਥਕ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਹੜੀ ਅਤੇ ਨੁਕੀਲੇ ਕੰਨ ਸਨ , ਅਤੇ ਉਹ ਸਮੂਹਾਂ(ਇੱਜੜਾਂ) ਵਿੱਚ ਰੁਖਾਂ ਉਤੇ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ - ਢੰਗ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੁਖਾਂ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਦਾ ਹੀ ਇਹ ਫੌਰੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਪੱਧਰੀ ਭੂਮੀ ਉੱਤੇ ਚਲਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਘੱਟ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਧੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਚਲਣ ਲੱਗੇ । ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਨਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪੁਲਾਂਘ ਸੀ ।
ਅੱਜ ਸਾਰੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਾਨਵਹਾਰ ਬਾਂਦਰ ਸਿੱਧੇ ਖੜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਜੋਰ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਪਰ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ , ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਵੱਡੇ ਭੋਂਡੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਲਣ ਦਾ ਸੁਭਾਵਕ ਢੰਗ ਅੱਧਾ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਚਲਣਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਤਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ , ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁਲਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਗੜੇ ਲੋਕ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਚੌਪਾਇਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਚਲਣ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰਲੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਜਿਲਾਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਚਲਣਾ ਇੱਕ ਆਰਜੀ ਤਦਬੀਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਸਾਡੇ ਜਤਿਆਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਧੀ ਚਾਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਿਯਮ ਬਣ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਮੰਤਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿੱਚਕਾਰਲੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਕੰਮ ਨਿਕਲਦੇ ਗਏ ਹੋਣਗੇ । ਬਾਂਦਰਾਂ ਤੱਕ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁਕੀ ਹੈ , ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਥਣ ਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਾਲੇ ਪੰਜੇ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਹੱਥ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਣਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖਾਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਂਦਰ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਡੇਰੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚਿੰਪਾਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੁੱਪ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਤ ਜਿਹੀ ਵੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਦੁਸ਼ਮਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਡੰਡਾ ਫੜਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਤੇ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬੰਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਈ ਸਰਲ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਠੀਕ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਨਵਹਾਰ ਤੋਂ ਮਾਨਵਹਾਰ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਅਵਿਕਸਤ ਹੱਥ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਅਤਿ ਨਿਪੁੰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸੰਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਹੱਥ ਪੱਥਰ ਦੀ ਭੌਂਡੀ ਤੋਂ ਭੌਂਡੀ ਛੁਰੀ ਵੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਘੜ ਸਕੇ ।
ਇਉਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤਿਅੰਤ ਸਰਲ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਨਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰਨਾ ਹੌਲੀ -ਹੌਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਫਿਰ ਵੀ ਨਿਮਨਤਮ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਉਹ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀ ਜਿਆਦਾ ਪਸ਼ੂਤੁਲ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਗਮਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਗਿਰਾਵਟ ਵੀ ਨਜਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ , ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਵਰਤੀ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੱਥਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਛੁਰੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਿਆਦ ਗੁਜਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਗਿਆਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਿਆਦ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਨਿਰਣਇਕ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਹੱਥ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉੱਚਤਰ ਲਚਕ ਵੰਸ਼ਗਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
ਇਉਂ ਹੱਥ ਕੇਵਲ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ , ਉਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਉਪਜ ਵੀ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਕਿਰਤ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ , ਨਿਤ ਨਵੀਂਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੁਕੂਲਨ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ , ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਪਠਿਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ - ਅਤੇ ਦੀਰਘਤਰ ਅਵਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ -ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੰਸ਼ਾਗਤਤਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ , ਅਤੇ ਇਸ ਵੰਸ਼ਾਗਤ ਚਤੁਰਾਈ ਦੇ ਨਵੇਂ , ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਤ ਪੁਨਰਾਵ੍ਰੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਨੇ ਉਹ ਉੱਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਰਾਫਾਇਲ ਵਰਗੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ , ਥੋਰਵਾਲਦਸੇਨ ਵਰਗੀ ਮੂਰਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪਾਗਨੀਨੀ ਵਰਗਾ ਸੰਗੀਤ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
ਪਰ ਹੱਥ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਅਤਿ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਰੀਰ - ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਮਾਤਰ ਸੀ । ਅਤੇ ਜਿਸ ਚੀਜ ਤੋਂ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੋਇਆ , ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦੀ ਹੱਥ ਖਿਦਮਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ।
ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਸਰੀਰ ਉਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਵਰੂਪ ਲਾਭਾਂਵਿਤ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੂੰ ਡਾਰਵਿਨ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਨਿਯਮ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੇ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਜੁੜਵੇਂ ਲੱਗਦੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਲਾਲ ਰਕਤ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਦਾ ਪਿੱਛਲਾ ਭਾਗ ਦੁਹਰੀ ਸੁਲਾਹ ( ਸੰਧੀ ) ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਨਾ ਅਪਵਾਦ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਘਾਉਣ ਲਈ ਦੁੱਧ ਗਰੰਥੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਣ ਧਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਖਾਨਿਆਂ ਵਾਲਾ ਮਿਹਦਾ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਿ - ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਸਫੇਦ ਬਿੱਲੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ , ਅਕਸਰ ਬੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਸੇ ਅਨਪਾਤ ਵਿੱਚ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚਾਲ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੋਣ ਦਾ , ਇਸ ਅੰਤਰ ਸਬੰਧ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਬਦੌਲਤ , ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਆ ਹੋਈ , ਪਰ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਅਜੇ ਇੰਨੀ ਘੱਟ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਰੀਰ ਉਪਰ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਆ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ , ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜ , ਮਾਨਵਹਾਰ ਬਾਂਦਰ , ਇੱਜੜਰੂਪ ਸਨ । ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਾਮਾਜਕ ਪਸ਼ੂ - ਮਨੁੱਖ - ਦਾ ਵਿਉਤਪਤੀ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਗੈਰ ਇੱਜੜਰੂਪ ਨਿਕਟਤਮ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਹਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ , ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਫਤਹਿ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਬਣਾਇਆ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਕ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਗਿਆਤ ਗੁਣਧਰਮਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ , ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਪਰਸਪਰ ਸਹਾਇਤਾ , ਸਾਂਝੇ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਇਸ ਸਾਂਝੇ ਕਾਰਜਕਲਾਪ ਦੇ ਲਾਭ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਿਕਟਤਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ , ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਇਸ ਵਾਕ - ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਾਰਨ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਹੋਇਆ , ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਂਦਰ ਦੀ ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਘੰਡੀ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਘੰਡੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ , ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਗ ਇੱਕ - ਇੱਕ ਕਰ ਨਵੀਂਆਂ - ਨਵੀਂਆਂ ਸੰਧਿਤ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰਨਾ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਸਿਖਦੇ ਗਏ ।
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਠੀਕ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ । ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਮੂਲੀ ਲੋੜ ਵੀ ਸੰਧਿਤ ਬਾਣੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸੁਭਾਵਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬਾਣੀ ਨਾ ਬੋਲ ਸਕਣ ਅਤੇ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਪਸ਼ੂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ । ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾ ਲਏ ਜਾਣ ਤੇ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁੱਲ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਗਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਧਿਤ ਬਾਣੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ , ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ - ਘੇਰੇ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਸੌਖ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਤਗਿਅਤਾ ਵਰਗੇ ਆਵੇਗ - ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕਦਮ ਅਨਜਾਣੇ ਸਨ - ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰ ਲਈ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿਆਦਾ ਲਗਾਉ ਰਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਮੰਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਹੁਣ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕਣਾ ਇੱਕ ਖਾਮੀ ਹੈ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕ੍ਰਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਖਾਮੀ ਦੁਰਭਾਗ ਵਸ਼ ਹੁਣ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹਨ , ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਸਮਰਥਤਾ ਵੀ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਮੁਖਾਂਗ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੁਖਾਂਗਾਂ ਤੋਂ ਅਧਿਕਤਮ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਛੀ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭੱਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ – ਤੋਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਛਾ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੋਤਾ ਜੋ ਬੋਲਦਾ ਹੈ , ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਸੁਖ ਸਦਕਾ ਤੋਤਾ ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬਧੀ ਟਾਂਏ ਟਾਂਏ ਕਰਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸੰਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ । ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ – ਘੇਰੇ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਹ ਜੋ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਤੋਤੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗਾਲਾਂ ਬੋਲਣਾ ਸਿਖਾ ਦਿਓ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਮਤਲਬ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਆਭਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ( ਉਸ਼ਣ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਣਨ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਪਿਆਰਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ) , ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਛੇੜੋ । ਤੁਸੀ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਗਾਲਾਂ ਦੀ ਬਰਲਿਨ ਦੇ ਕੁੰਜੜਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਟੀਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਛੋਟੀਆਂ – ਮੋਟੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਮੰਗਣਾ ਸਿਖਾ ਦੇਣ ਤੇ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਰਤ , ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਣੀ - ਇਹ ਹੀ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਰਭੂਤ ਉਤੇਜਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ , ਜੋ ਸਾਰੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਕਟਸਥ ਸਾਧਨਾਂ , ਗਿਆਨੇਂਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਰਵਣੇਂਦਰੀਆਂ ਦਾ ਤਦਨੁਰੂਪ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੁਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਗਿਆਨੇਂਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਕਾਬ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਵੇਖ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਉਕਾਬ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀਆਂ । ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਤੀਵਰ ਸੁੰਘਣ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੰਧਾਂ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਭਾਗ ਦੀ ਵੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਖਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਤੇ ਛੋਹ ਸ਼ਕਤੀ , ਜੋ ਕੱਚੇ ਤੋਂ ਕੱਚੇ ਆਰੰਭਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਂਦਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਕੇਵਲ ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਖੁਦ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ ।
ਦਿਮਾਗ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਿਵਰਤੀ ਗਿਆਨੇਂਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ , ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ , ਅਮੂਰਤ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਆ ਨੇ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਬਾਣੀ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਜਾਣ ਦੀ ਨਿਤ ਨਵੀਨ ਉੱਦੀਪਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਰਿਹਾ , ਉਹ ਪ੍ਰਬਲ ਤਰੱਕੀ ਹੀ ਕਰਦਾ ਗਿਆ । ਹਾਂ , ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਨਗਣ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਭਿੰਨ - ਭਿੰਨ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਿਤੇ -ਕਿਤੇ ਮੁਕਾਮੀ ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਵੀ ਪਿਆ । ਪੂਰਨ ਵਿਕਸਿਤ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੱਤ ਦੇ , ਅਰਥਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੇਸ਼ਕਦਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਥ ਇਹਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।
ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਬਾਂਦਰ - ਦਲ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ - ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਨਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ - ਜੀਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਲ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਗੁਜਰ ਗਏ ਹੋਣਗੇ । ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਉਦੇ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਫਿਰ ਬਾਂਦਰ - ਦਲ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ - ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਰਕ ਲਭਦੇ ਹਾਂ ? ਫਰਕ ਹੈ , ਕਿਰਤ । ਬਾਂਦਰ - ਦਲ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭੂਗੋਲਿਕ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਆਂਢ- ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਹੋਰ ਬਾਂਦਰ - ਦਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਮਿਥੇ ਖਾਣਾ - ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ । ਉਹ ਨਵੇਂ ਖਾਣਾ - ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਹ ਖਾਣਾ ਖੇਤਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਜੋ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ , ਉਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਾਂ , ਉਸ ਨੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਲ – ਮੂਤਰ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਇਆ । ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਖਾਣਾ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਬਾਂਦਰ - ਦਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਥਿਰ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਧ ਸਕਦੀ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਖਾਣਾ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਖਾਧ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੌਧ ਨੂੰ ਅੰਕੁਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮਿਰਗ - ਸ਼ਾਵਕ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹਰਨੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦਾ , ਪਰ ਬਘਿਆੜ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ । ਨਵੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੂਸੇ ਚਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਯੂਨਾਨ ਦੀਆਂ ਬਕਰੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨੰਗ ਮੁਨੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਇਹ ਲੋਟੂ ਅਰਥਚਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਖਾਧ ਸਮਗਰੀ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਕੇ ਪਸ਼ੂ - ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਕਰਮ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਕਤ ਭਿੰਨ ਰਾਸਾਇਣਕ ਸੰਰਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚਾ ਸਰੀਰਕ ਗਠਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁਕਣ ਵਾਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲੁਟੇਰੂ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬਲ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲਨ - ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਹੋਈ ਬਾਂਦਰ - ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲੁਟੇਰੂ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਸ ਦੇ ਸਿਵੇ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਭੋਜਨ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਵਨਸਪਤੀਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਣ ਯੋਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਵਿਧਤਾਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟ ਹੋਏ , ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਰਾਸਾਇਣਕ ਆਧਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਅਜੇ ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਯੋਗ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਿਰਤ ਔਜਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਔਜਾਰ - ਉਹ ਔਜਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਗਤਿਹਾਸਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਤੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗਿਆਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਜਨਗਣ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਤੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ - ਮਿਲੇ ਹਨ , ਉਹ ਕੀ ਹਨ ? ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਦੇ ਔਜਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਔਜਾਰ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਦੀ ਵ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਇਹ ਪੂਰਵ ਮਨੌਤ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਮਾਸ ਖਾਣ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਪਰਿਕ੍ਰੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਦਮ ਹੈ । ਮਾਸਾਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪਚਾਉਣ ਲਈ ਦਰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਅਕਸਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਇਸ ਤੋਂ ਪਾਚਣ ਲਈ ਦਰਕਾਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੀ ਬਚਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ , ਸਗੋਂ ਬਨਸਪਤੀ - ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਰ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਦਰਕਾਰ ਸਮਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਸ਼ੂ - ਜੀਵਨ ਦੀ , ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਠੀਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ , ਸਰਗਰਮ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਸਮਾਂ , ਸਾਮਗਰੀ ਅਤੇ ਇਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।
ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਟਦਾ ਗਿਆ , ਓਨਾ ਹੀ ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉੱਠਦਾ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਸਾਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੇਵਕ ਬਣ ਗਏ , ਠੀਕ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਮਾਸਾਹਾਰ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ । ਪਰ ਮਾਸਾਹਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਪਿਆ । ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੋਸਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਮਗਰੀ ਹੁਣ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ , ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ , ਹੁਣ ਉਹ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਤੇਜੀ ਅਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ (ਵੈਸ਼ਨੂ ਲੋਕਾਂ)ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ , ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਮਾਸਾਹਾਰ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ । ਹਾਂ , ਮਾਸਾਹਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਾਰੇ ਗਿਆਤ ਜਨਗਣ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਦਮ ਖੋਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ( ਅਜੇ ਦਸਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਬਰਲਿਨਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ , ਵੇਲੇਤੋਬਿਅਨ ਜਾਂ ਬਿਲਜਿਅਨ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ) ਤਾਂ ਅੱਜ ਇਸ ਦਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਮਾਸਾਹਾਰ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਗਏ - ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਵਸ਼ੀਭੂਤ ਕੀਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪਾਚਣ ਕਿਰਿਆ ਹੋਰ ਸੰਖੇਪ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਮਨੁੱਖੀ-ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਉ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਅੱਧਾ ਪਚਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਮਿਲਣ ਲਗ ਪਿਆ । ਦੂਜੇ ਨੇ ਮਾਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ , ਜਿਆਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਰੋਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਮਾਸ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਆਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਖਾਣ ਲਈ ਨਵੀਂ ਸਾਮਗਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ , ਜੋ ਆਪਣੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਓਨੀ ਹੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਮਾਸ । ਇਉਂ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਆਂ ਸਿੱਧੇ-ਸਿੱਧੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਈਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਇੱਥੇ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰਨ ਲਗੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਵਾਂਗੇ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਧ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਸਿੱਖਿਆ , ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ । ਉਹ ਸਮੁੱਚੀ ਨਿਵਾਸ ਲਾਇਕ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ । ਉਹੀ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਪਸ਼ੂ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ । ਹੋਰ ਜੀਵ ,ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ ਮਕੌੜੇ - ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜਲਵਾਯੂਆਂ ਦੇ ਆਦੀ ਬਣੇ । ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਠੰਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਨਾਲ , ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ - ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ - ਨਵੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ - ਸੀਤ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਲਈ ਘਰ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਖੜਦਾ ਗਿਆ ।
ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੱਥਾਂ,ਸਵਰ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਕੰਮ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਚਦਾਰ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਚਤਰ ਲਕਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਬਣਿਆ । ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਵਧੇਰੇ ਭਿੰਨ , ਜਿਆਦਾ ਨਿਪੁੰਨ , ਜਿਆਦਾ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ । ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਪਾਲਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ । ਫਿਰ ਕਤਾਈ , ਬੁਣਾਈ , ਧਾਤਕਾਰੀ , ਕੁਮਹਾਰੀ ਅਤੇ ਨੌਕਾਚਾਲਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ । ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ ਅਖੀਰ ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਹੋਇਆ । ਕਬੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੀਤੀ ਉਭਰੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਮਨੁਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁਖੀ ਜਗਤ ਦਾ ਅਕਸ: ਧਰਮ। ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਉਪਜ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਛਾਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਰਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਿਰਤੀ ਹੱਥ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਸਧਾਰਣ ਉਤਪਾਦਨ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਅਰੰਭ ਦੀ ਮੰਜਿਲ ਤੋਂ ਹੀ ( ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਆਦਿਮ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ) ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਿਯੋਜਿਤ ਕੰਮ ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਕਰਾ ਸਕਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਸੀ । ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਪੁੰਨ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ , ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਲਾਪ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੀ ਜਰੂਰਤਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ( ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਵਸ਼ਕਤਾਵਾਂ ਹੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ , ਚੇਤਨਾ ਦੁਆਰਾ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ) । ਇਉਂ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਦੇ ਹੋਇਆ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ - ਰੋਮਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਹਾਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹਾਵੀ ਹੈ ਕਿ ਡਾਰਵਿਨ ਪੰਥ ਦੇ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਤੋਂ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਧਾਰਨਾ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਉਹ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਦੁਆਰਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ , ਪਸ਼ੂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਬਾਹਰਲੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਲਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਨਿਖੜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਹਰ ਚੀਜ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਆਪ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਰਬੰਗੀ ਹਰਕਤ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਭੁਲਾ ਦੇਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕੁਦਰਤ - ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਧਾਰਣ ਤੋਂ ਸਧਾਰਣ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦੇ । ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਕਰੀਆਂ ਨੇ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਵਣਾਂ ਦੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ । ਸੇਂਟ ਹਲੇਨਾ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੈ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆਉਂਦੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਵਨਸਪਤੀ ਦਾ ਲੱਗਭੱਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਜਹਾਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਆਬਾਦਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਪਸ਼ੂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਤੇ ਜਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਉੱਕਾ ਅਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਖੁਦ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਮਨੁੱਖ ਪਸ਼ੂ ਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਓਨਾ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ , ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਵਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਜ਼ਾਦ ਭੂਮੀ ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਅੰਗੂਰ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਰੋਪਣ ਲਈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੀਜੀ ਗਈ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਉਪਜ ਦੇਣਗੀਆਂ । ਲਾਭਦਾਇਕ ਬੂਟਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂਰੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਜਗਤ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ , ਕ੍ਰਿਤਮ ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੁਆਰਾ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਸ ਕਦਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਚਾਣੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਹੁਣ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨਾਜਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ , ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਤਿ ਭਿੰਨ ਹਨ , ਅਤੇ ਓਨੀ ਹੀ ਭਿੰਨ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਕਿਹੜਾ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂ ਹਨ ਹੁਣ ਵੀ ਵਿਵਾਦਾਸਪਦ ਹੈ ।
ਗੱਲ ਚਾਹੇ ਜੋ ਵੀ ਹੋ , ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਿਯੋਜਿਤ ਪੂਰਵਕਲਪਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਸਾਡਾ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ , ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੋਪਲਾਜਮ ਦਾ , ਜਿੰਦਾ ਐਲਬਿਊਮਿਨ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਯਾਨੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਾਹਰਲੇ ਉੱਦੀਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸੰਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਭਲੇ ਹੀ ਇਹ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤਿਅੰਤ ਹੀ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਣ , ਉੱਥੇ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਯੋਜਿਤ ਢੰਗ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਥੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਤੰਤਰਿਕਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦੂਰ ਰਹੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਟਭਕਸ਼ੀ ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਦਾ ਢੰਗ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਿਰਿਆ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਚੇਤ , ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਥਣ ਧਾਰੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੂੰਬੜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੌਖ ਨਾਲ ਇਹ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੂੰਬੜੀ ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਧੂੜ ਝੋਕਣ ਲਈ ਮੁਕਾਮੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉੱਤਮ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਅਚੁਕ ਗਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀ ਅਤੇ ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਿੱਤ ਹੀ ਚਤੁਰਾਈ ਦੇ ਠੀਕ ਉਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਰੂਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਸਾਡੇ ਪਸ਼ੂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਕੇਂਚੂਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਈ ਹੈ , ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ , ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ , ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਦੁਹਰਾਈ ਹੈ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਨਿਯੋਜਿਤ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਕਦੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਛਾਪ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕੀ । ਇਹ ਪੁੰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ , ਪਸ਼ੂ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰਲੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਹਾਜਰੀ ਦੁਆਰਾ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ , ਉਸ ਪਰ ਮਾਲਕ ਵਾਗੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।ਇਹੀ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਮ ਅਤੇ ਸਾਰਭੂਤ ਅੰਤਰ ਹੈ ।ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਇਹ ਕਿਰਤ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਫਰਕ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।( ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ )
ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮਾਨਵੀ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਭੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਫਤਹਿ ਦਾ ਸਾਥੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਫਤਹਿ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਹੀ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਤਵੱਕੋ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਅਚਿੰਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਅਸਰ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆ , ਯੂਨਾਨ , ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਇਨਰ , ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਾਇਕ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਵਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ - ਕੇਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਏਲਪਸ ਦੇ ਇਤਾਲਵੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਨਾਂ ਤੇ ਚੀੜ ਦੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ( ਇਹ ਉਤਰੀ ਢਲਾਨਾਂ ਤੇ ਖੂਬ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ ) ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ , ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਆਭਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੁੱਧ ਉਦਯੋਗ ਤੇ ਘਾਤਕ ਸੱਟ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਆਭਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਲ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਭਾਗ ਲਈ ਜਲਹੀਣ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਭਿਆਨਕ ਹੜ੍ਹ ਲਿਆਇਆ ਕਰਨ । ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਦਾ ਫੈਲਾਉ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗਿਆਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਨਸ਼ਾਸ਼ਤੇ ਵਾਲੇ ਕੰਦਮੂਲ ਨੂੰ ਫੈਲਾਣ ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਉਹ ਸਕਰੂਫ਼ਲਾ ਰੋਗ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਕਦਮ ਤੇ ਇਹ ਯਾਦ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਸਾਡਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਰਗਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਰਗਾ ਸ਼ਾਸਨ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਸਗੋਂ ਰਕਤ , ਮਾਸ , ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਯੁਕਤ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਾਂ , ਸਾਡਾ ਵਜੂਦ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤੇ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੇਵਲ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਠੀਕ - ਠੀਕ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ , ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੈਸਰਗਿਕ ਪ੍ਰਕਰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਖਲ ਦੇ ਤਾਤਕਾਲਿਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਦੂਰਵਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ । ਖਾਸ ਕਰ ਕੁਦਰਤ - ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਧਾਰਣ ਉਤਪਾਦਕ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰਵਰਤੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਲੇਕਿਨ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਗੇ ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣਗੇ ਵੀ ਅਤੇ ਤੱਦ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾਸਿਕੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਮਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰੂਪਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਮਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ , ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ , ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਨਿਰਰਥਕ ਅਤੇ ਬਣਾਵਟੀ ਧਾਰਨਾ ਓਨੀ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਪਰ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਆਪਣੇ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰਵਰਤੀ ਸੁਭਾਵਕ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਹੈ , ਉੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਦੂਰਵਰਤੀ ਸਮਾਜਕ ਫਲਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਲੂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਕਰੂਫ਼ਲਾ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਅਸੀਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ । ਪਰ ਕਿਰਤ ਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਆਲੂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਤੇ ਹੀ ਆਸ਼ਰਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਪੂਰੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਨਸਮੁਦਾਏ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ , ਉਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਕਰੂਫ਼ਲਾ ਰੋਗ ਵੀ ਭਲਾ ਕੀ ਹੈ ? ਅਤੇ ਉਸ ਕਾਲ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਰੋਗ ਕੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਲੂ ਦੀ ਫਸਲ ਵਿੱਚ ਕੀੜਾ ਲੱਗ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ 1847 ਵਿੱਚ ਆਇਰਲੈਂਡ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗਰਾਸ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਲੱਗਭਗ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਆਲੂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਤੇ ਪਲਦੇ ਦਸ ਲੱਖ ਆਇਰਲੈਂਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵੀਹ ਲੱਖ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਜਦੋਂ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਕਢਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਗਿਆਤ ਅਮਰੀਕੀ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਭਾਵੀ ਖਾਤਮੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਟਾਈ ਜਾ ਚੁਕੀ ਦਾਸ - ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਨਵਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨੀਗਰੋ - ਵਪਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਤਾਰਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਫ ਦੇ ਇੰਜਣ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹ ਔਜਾਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਔਜਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ , ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਔਜਾਰ ਥੋੜ੍ਹੇ - ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਧਨ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਸੰਪਤੀਹੀਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ , ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਅਤੇ ਸਰਵਹਾਰਾ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਉਸ ਵਰਗ-ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦਾ ਅਖੀਰ ਨਤੀਜਾ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਕਠੋਰ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਕ ਕਰਿਆਕਲਾਪ ਦੇ ਅਪ੍ਰਤਖ , ਜਿਆਦਾ ਦੂਰਵਰਤੀ ਸਮਾਜਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਖਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਅਤੇ ਨੇਮਬੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਨੇਮਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਵੰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਹੀ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ , ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ - ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੀਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਉਤਪਾਦਨ - ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਕੇਵਲ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਫੌਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਖ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ , ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਦੁਹਰਾਉਣ ਅਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵੋਤਪਾਦਕ ਬਣਦੇ ਹਨ , ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਭੂਮੀ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਕਾਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਸਹੱਦਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਨਮੁਖ ਮੌਜੂਦ ਵਸਤਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਸੀ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਦਾ ਕੁੱਝ ਫਾਜਿਲ ਹੋਣਾ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿ ਇਸ ਆਦਿਮ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਭਵ ਦੁਸ਼ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਫਾਜਿਲ ਭੂਮੀ ਦੇ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਹਰਾਸ ਹੋਣ ਲਗਾ , ਪਰ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉਚੇਰੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਰੂਪ ਆਬਾਦੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸਿਤ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਉਂ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦਾ ਹਿੱਤ ਉਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤੱਤ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ੋਸਿਤ ਜਨਤਾ ਦੇ ਜੀਵਨ - ਗੁਜਾਰੇ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਉਤਪਾਦਨ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਜ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਵੰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਣਜ ਤੇ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੂੰਜੀਦਾਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਫੌਰੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਰਥ ਹਨ । ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਇਹ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਤੀਜਾ ਵੀ - ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਪਾਦਿਤ ਅਤੇ ਵਣਜੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ -ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਵਿਕਰੀ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਮੁਨਾਫਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ ਤੱਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਦਾ ਸਾਮਾਜਕ ਵਿਗਿਆਨ -ਕਲਾਸਿਕੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ - ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੌਰ ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਣਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪਾਂ ਦੇ ਕੇਵਲ ਸਿੱਧੇ - ਸਾਦੇ ਇੱਛਤ ਸਾਮਾਜਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੂਰਾ ਉਸ ਸਾਮਾਜਕ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੂੰਜੀਦਾਰ ਤਾਤਕਾਲਿਕ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਣਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਕੇਵਲ ਨਿਕਟਤਮ , ਸਭ ਤੋਂ ਫੌਰੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਲੇਖਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਆਮ ਇੱਛਤ ਮੁਨਾਫੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਉਤਪਾਦਿਤ ਅਤੇ ਖਰੀਦੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਬੇਚਤਾ ਹੈ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਾਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਿਆਕਲਾਪ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਊਬਾ ਵਿੱਚ ਸਪੇਨੀ ਬਾਗਾਨ ਮਾਲਿਕਾਂ ਨੇ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ਤੇ ਖੜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਖ ਤੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਲਾਭਪ੍ਰਦ ਕਾਹਵਾ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਚੋਖੀ ਖਾਦ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ , ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਪਤ ਖੰਡੀ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆਹੀਣ ਤਹਿ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਕੇਵਲ ਨੰਗੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗੀ ! ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਂਜ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਉਤਪਾਦਨ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕੇਵਲ ਪਹਿਲੇ , ਠੋਸ ਨਤੀਜੇ ਭਰ ਨਾਲ ਮਤਲਬ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਤੱਦ ਅਸਚਰਜ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ , ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪ ਦੇ ਦੂਰਵਰਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉੱਕਾ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ , ਸਗੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉੱਲਟੇ ਖਾਸੇ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ; ਕਿ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਮੰਗ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ( ਜਿਹਾ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਦਸ ਸਾਲਾ ਉਦਯੋਗਕ ਚੱਕਰ ਤੋਂ , ਜਿਸ ਦਾ ਜਰਮਨੀ ਤੱਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਆਰੰਭਿਕ ਸਵਾਦ ਚਖ ਚੁਕਾ ਹੈ , ਸਿੱਧ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ ) ; ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਿਜੀ-ਮਾਲਕੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀਹੀਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਲ ਧਨ ਗੈਰ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇਂਦਰਤ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਕਿ [...........]