ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ(੨) - ਭਾਗ ਸਿੰਘ ‘ਸੱਜਣ’

ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ’ਕਸ਼ੱਤਰੀ’ ਤੋਂ ਦਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਵੇਤਨ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਆਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਾਲ ਦਾ ਲਾਇਆ ਬੂਟਾ ਅਗਲੇ ਜਾਂ ਅਗਲੇਰੇ ਸਾਲ ਫਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਕੀਮਤੀ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਨਰਕ ਮਿਲੇਗਾ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖ ਐਸ਼-ਇਸ਼ਰਤ ਤੇ ਆਨੰਦ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਕਾਮ-ਗਰ ਲੋਕ (ਵੈਸ਼ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰ) ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਡਾ ਪਿਛਲਾ ਜਨਮ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਏ ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਗਲਾ ਜਨਮ ਸੁਧਰ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ’ਚਲਿੱਤਰ’ (ਟੈਕਸ ਟੂ ਐਕਸਪਲੋਆਇਟ) ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਮ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ’ਰਾਜਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਤੇ ਤਾਰਾ ਰਾਣੀ’ ਨਾਂ ਦੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਰਚੀ ਗਈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਬੰਦਾ ਰਾਜਾ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸ ਵਿਕ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਾ ਹਰੀਸ਼-ਚੰਦਰ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਬੇਕਸੂਰ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਆਪ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦਾ ਭੁੱਖਾ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਵੱਢਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ’ਕਰਮ’ (ਕੰਮ) ਤੋਂ ਭਗਵਾਨ ਜੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਣੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਨਗਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਲਿਆਉਣ ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਸ਼ਤਰ ਧਾਰੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵਧਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਰਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਇੱਕ ਯੱਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਵਾਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਆਖੀ ਕਿ ਯੱਗ ਸਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਵਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਐਪਰ ਸੀਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਕੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ, ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਕੋਲ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੱਗ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਇਸ ਸਚਿਆਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ ਆਪ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਗਣਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਂ ਜਿੱਤੇ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਵਤੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਜਣ ਯੋਗ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਲੱਛਮੀ (ਜਾਇਦਾਦ: ਸੰਪਤੀ) ਬਣ ਗਈ। ’ਭਗਵਤੀ’ ਤੇ ’ਮਾਤਾਰਾਣੀ’ ਅਥਵਾ ’ਗੌਰੀ’ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ।
ਪੁਰਾਣੇ ਗਣੇਸ਼ ਤੇ ਗਣਪਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ (ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ, ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਨੇ ਲੋਟੂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਟਾਖਸ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ) ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਪ੍ਰਤੱਖ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਥਾਂ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਕਿਸੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਸੂਰਜ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਣਹਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਸ਼ਕਰਮਾਂ (ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਹੱਥੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ) ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਅਨੇਕਾਂ ਬਾਹਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਔਜਾਰ ਪਕੜਾ ਦਿੱਤੇ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ, ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਵੰਡਣਾ ਤੇ ਮੁੜ ਭੋਗਣਾ (ਵਰਤਣਾ) ਨੂੰ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਵਿਸ਼ਣੂ ਤੇ ਮਹਾਂਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੱਸਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਮਨ-ਘੜਤ ਤੇ ਊਂਟ-ਪਟਾਂਗ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵਿਹਲੜ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਕਰਦਗੀ।
’ਰਾਮ’ ਨੇ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕਾ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਗਣਪਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨਵੇਂ ਨਰੇਸ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਟੱਬਰ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਆਗੂ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕ (ਗਣ-ਪਤੀਆਂ) ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਇਸੇ ’ਰਾਮ’ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਵਿਹਲੜ ਜਮਾਤਾਂ ’ਰੱਬੀ’ ਅਵਤਾਰ ਜਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪਾਲਣਹਾਰ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਣੂ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਦੱਸ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਉਕਤ ਮਹਾਨ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਅਗੰਮ ਤੇ ਅਗੋਚਰ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਕੇ ਆਪ ਐਨ ਉਸ ਤੋਂ ਉਲਟ, ਮੁੜ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਲਈ, ’ਕਰਮ’ ਦੇ ਮਹਾਨ (ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦੀ) ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਢਕਵੰਜ ਰਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰੰਗਣ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ। ’ਰਾਮ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਮਨੁੱਖ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਆਗੂ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਸਰਬ-ਵਿਆਪੀ-ਰੱਬ ਭਾਵ ਸਰਬ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਦੱਸ ਕੇ ਨਵੇਂ ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭੂਆਂ, ਗੁਲਾਮਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ’ਰਾਮ’ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪ੍ਰਭੂ ਅਤੇ ਰਾਮ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਰਲਾ-ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਲੁਟੇਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦਕ ਧਰਮ ਜਾਂ ਪ੍ਰਹਿਤਵਾਦ ਆਖਾਂਗੇ।
ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸੰਦ ਤੇ ਸਾਧਨ ਲਗਾਤਾਰ ਉਨਤੀ ਕਰਦੇ ਗਏ। ਬੰਦੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵਾਰੀ ਲਈ ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਹਲ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਬਲਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਰੰਭ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵਿਆਂ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਹਲ ਖਿਚਾਉਣ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰ ਚੁਕਾ ਕੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਲਿਜਾਣ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰ ਢੋਣ, ਹਲ ਖਿਚਵਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਿੰਨਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਮਣ ਭਾਰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲਿਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਉਹੀ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਪਾਲਕੀ ਚੁੱਕਣ ਲਈ 4-5 ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੀ ਘੋੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਮੀਲਾਂ-ਬੱਧੀ ਸਫਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। 5-7 ਆਦਮੀ ਜੋੜ ਕੇ ਹਲ ਖਿਚਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਹਲ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਦੋ ਬੈਲ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਕੀ, ਨਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਉਹਨਾਂ ਪਿੜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਸਕੇ, ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਵੀਹ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੋ, ਨਵਿਆਂ ਸੰਦਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਪ੍ਰਬਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ, ਪਦਾਰਥਵਾਦ, ਲੋਕਾਇਤਾ ਜਾਂ ਚਾਰੂਵਾਕ ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦੇ ਅਪਰਤੱਖ, ਅਗੋਚਰ, ਅਗੰਮੀ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਉਂਦੇ ਸੀ।
ਇਹ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸੋਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੁਟੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕ ਰਾਜੇ, ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਦੂ ਟੂਣਿਆਂ ਤੇ ਅਵਾਗੌਣ ਦੇ ਆਸਰੇ ਪਲਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨ-ਘੜਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਰਬੇ-ਜਰਬੇ ਵਰਤਦੇ ਸਨ। ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਨਾਕਾਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਇਸਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਰਥ ਕਢਦੇ ਸਨ। ਬੜੀ ਚੁਸਤੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇੱਕ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖ੍ਰੀਦ ਕੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਰੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮੁੜ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਬਣਾ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਅੱਜ ਦੀ ਲੋਟੂ ਜਮਾਤ (ਸਰਮਾਏਦਾਰ) ’ਸਮਾਜਵਾਦ’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਇਸ ਲੋਟੂ ਟੋਲੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਗਲਤ ਦਸਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲੋਟੂ ਟੋਲੇ ਨੂੰ ਭਾਂਜ ਦੇ ਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਇਹ ਕਿੱਦਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ’ਸਮਾਜਵਾਦੀ’ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫਕ ਨਹੀਂ। ਸੋ, ਲੋਟੂ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ’ਸਮਾਜਵਾਦ’ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਤਿਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੀ ’ਸਮਾਜਵਾਦ’ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਤੇ ਭਾਰੂ ਹਨ। ਜੋ ਸਮਾਜਵਾਦ ਅੱਜ ਤੋਂ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੌੜਾ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ਅੱਜ ਉਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਖੇਤਰ, ਹਰ ਮੋੜ ਤੇ ਹਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਗਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਫਲਸਫੇ

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 1200 ਬੀ. ਸੀ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 500 ਬੀ. ਸੀ. ਤੱਕ ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਘੋਲ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਥੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰਧਰਾਵਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖਹਿੰਦੀਆਂ ਤੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਪਰ ਹਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ ਲਗਭਗ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸੀ ਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵਿਹਲੜ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਖੋਟ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ 700 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਸਤ ਫਲਸਫੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਦੀ ਸਾਖੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੋ ਦੋ ਫਲਸਫੇ ਨਿਆਏ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਾ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ। ਪਰ ਨਿਆਏ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਾ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ’ਮਿਮਾਂਸਾ’ ਨਾਂ ਦਾ ਫਸਲਫਾ ਇੱਕ ਬੜਾ ਹੀ ਸਾਫ-ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਫਲਸਫਾ ਹੈ। ’ਮਿਮਾਂਨਸਾ’ ਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਤਿੰਨ ਲੱਤਾਂ ਉੱਪਰ ਖੜਾ ਹੈ, ਇਹ ਲੱਤਾਂ ਹਨ ਧਰਮ-ਅਰਥ-ਕਾਮ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਵੰਡਣਾ ਤੇ ਭੋਗਣਾ।
ਇਸੇ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈˆਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਤਖਵਾਦੀ ਫਲਸਫਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੀ ਲੁਟ ਦੇ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਇਹ ਫਲਸਫਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਫਿਲਾਸਫਰ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧਾ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਾ, ਜੋ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਚੌਥੀ ਲੱਤ ਨਹੀਂ ਦਿਸੀ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਜਾਨਵਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਲੱਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੀ ਚਾਰ ਲੱਤਾਂ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਲੱਤਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹਨ ਪਰ ਚੌਥੀ ਲੱਤ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਲੱਤ ਹੈ? ਇਹ ਹੈ ’ਮੁਕਤੀ’ (ਛੁਟਕਾਰਾ, ਅਜ਼ਾਦੀ) ਇਸੇ ਮੁਕਤੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਲਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਰਾਜ ਛੁਪਿਆ, ਰੂਹ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਰੂਹ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾਤੇ ’ਰੱਬ’ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ। ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਰਾਜਿਆਂ, ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੋ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ, ਪੂਰਵ ਮਿਮਾਂਨਸਾ ਤੇ ਉੱਤਰ ਮਿਮਾਂਨਸਾ ਭਾਵ ਪਿੱਛੋਂ ਬਣਿਆ ਮਿਮਾਂਨਸਾ। ਉੱਤਰ ਮਿਮਾਂਨਸਾ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਲੁੱਟ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯੋਗ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਫਿਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫਲਸਫਾ ’ਯੋਗ’ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਇਸ ਯੋਗ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਸਲ ਰੂਪ ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹੀ ਹੈ: ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ ਵਧਾਈ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਸਰਤ ਰਾਹੀਂ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਨਰੋਆ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਸਲ ਕੰਮ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਇਹ ਯੋਗ ਫਲਸਫਾ ਵੀ ਲੋਟੂਆਂ ਦੀ ਖੋਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਧਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਗਿਆ-ਇੱਕ ਸਹਿਜ-ਯੋਗ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹਠ-ਯੋਗ।
ਸਹਿਜ ਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਧਾਰਣ ਸਰੀਰਕ ਕਸਰਤ ਕਰਨਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਰੱਖਣਾ। ਹਠ-ਯੋਗ-ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅੰਗ ਨੂੰ ਜਾਂ ਇੱਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਏਨਾ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਰਾਮਾਤ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੁੰਭਕ (ਪੇਟ ਨੂੰ ਏਨਾ ਕਸ ਦੇਣਾ ਕਿ ਕਈ ਮਣ ਭਾਰ ਹੇਠ ਵੀ ਨਾ ਦੱਬ ਸਕੇ ਜਾਂ ਸਮਾਧੀ-ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਸਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ-ਰੋਕਦਾ ਅਧ-ਮੋਇਆ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਬਿਨਾ ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੋਂ ਜੀਅ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ (ਹਾਈਬਰਨੇਸ਼ਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)। ਜਾਂ ਸੁੰਘਣ, ਦੇਖਣ ਜਾਂ ਛੂਹਣ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ ਨੂੰ ਨਿਤਾ-ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਉੱਨਤ ਕਰ ਲੈਣਾ ਇਤਿਆਦਿ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਖੋਟ ਆ ਰਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ’ਯੋਗ’ ਨੂੰ ’ਜੋਗ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਧੀ ਲਾ ਕੇ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ ਹੋਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਆਤਮਾ (ਰੂਹ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਠ-ਯੋਗ ਦੀ ਆੜ ਲੈ ਕੇ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਮੁੜ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਕਣ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਦੀ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥਕ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ’ਕੱਥੇ’ ਤੇ ’ਚੂਨੇ’ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਲਾਲ ਰੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਜੀਵ-ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਕਿਤਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਟੱਲ ਹਨ। ਇਹ ਖੋਜੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਦਲੇ, ਘੜੇ, ਉਪਜਾਏ ਜਾਂ ਮਿਟਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਸਾਂਖ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਲਾਢ (ਕਣਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਾਲਾ) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ਕਪਲਮੁਨੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਫਲਸਫਾ ਜੋ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰਦਾ ਸੀ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦੁਰ ਬ੍ਰਹਮ-ਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ (ਇਹ ਸਥਾਨ ਅੱਜ ਲਾਸਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ) ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖਿਆ। ਇਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫਲਸਫੇ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਹਰ ਸੈਅ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਐਪਰ ਕਪਲਮੁਨੀ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ 200 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਨੇ ਮੁੜ ਉਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜੋ ਮਿਮਾਂਨਸਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਂਖ ਦੇ ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਝੁਠਲਾਇਆ ਪਰ ਨਾਲ ਇਹ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਕਣਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਣ-ਪਦਾਰਥਕ ’ਪੁਰਸ਼ ਕਣਾਂ’ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਿਆ। ਪਦਾਰਥਕ ਕਣਾਂ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਪੁਰਸ਼ਕਣਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਦੇਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਕ ਕਣ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਸਰੀਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਕਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਸਰੀਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਕਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਰੂਹ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਰੂਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਬੰਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੂਹ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਰੂਹ ਦੀ ਅਮਰ ਹੋਂਦਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਮੁੜ ਆਵਾਗੌਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦੀ ਫਲਸਫਾ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਲੋਕਾਂ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਦਾ ਹੀ ਨਿਯਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫਲਸਫਿਆਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੇ ਕਪਲਮੁਨੀ ਵਾਲੇ ਸਾਂਖ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਰੋਆ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਹਿਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੋਟ ਲਿਆ ਮਿਲਾਇਆ ਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਧਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਗਏ। ਇਹ ਦੋ ਧਰਾਵਾਂ ਹਨ ਪਿਗੰਬਰੀ ਤੇ ਦਿਗੰਬਰੀ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੁਸ਼ਨ ਤੇ ਸ਼ਾਕ ਲੋਕ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਚੋਖਾ ਦਬਾਇਆ, ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜਮਾਤੀ ਵੰਡ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ’ਸ਼ਾਕ’ ਤੇ ’ਕੁਸ਼ਲ’ ਲੋਕ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਹੀ ਭਾਗ ਬਣ ਕੇ ਆਪ ਜਮਾਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵੰਡੇ ਗਏ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਤਕੜਾ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਕਰਵਾਉਣ ਤੇ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ, ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਤੇ ਵੈਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਲੁੱਟ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਥਾਈਂ ਘੋਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁੜ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਦਾਤੇ ਸਨ ਤੇ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਖੋਟ ਰਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲਿਆ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਯੋਗ, ਮਿਮਾਂਨਸਾ, ਸਾਂਖ ਤੇ ਜੈਨ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਰੂਪ ਹੀ ਥਾਉਂ ਥਾਈਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਰਹੇ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਲ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣੇ ਰਹੇ।
ਅਗਲਾ ਫਲਸਫਾ ਬੁੱਧ-ਮਤ ਦਾ ਹੈ ਜੋ 500 ਬੀ. ਸੀ. ਦੇ ਲਗਭਗ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਪੂਰਵ ਮਿਮਾਂਨਸਾ, ਸਾਂਖ ਅਤੇ ਯੋਗ ਦੇ ਅਸਲੀ ਮੂਲ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਫਲਸਫਾ ਸਾਂਖ ਦੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਦਾ ਹੀ ਹਰਬਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਆਦਮੀ ਹੱਥੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ। ਗੁਲਾਂਮਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਗੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਘਟੀਆ ਦੱਸਣ ਦੇ ਫਲਸਫੇ, (ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ) ਦੇ ਤੂੰਬੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੇ ਬਰਾਦਰੀਵਾਦ, ਤਹਿਸ਼-ਨਹਿਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਗੁਲਮਦਾਰੀ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਆਪਣੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਈ। ਇਰਾਨ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ, ਚੀਨ, ਜਪਾਨ, ਦੱਖਣੀ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਸਿਲੋਨ, ਸਾਰੇ ਥਾਂਈਂ ਬੁੱਧ-ਮਤ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਾਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ ਵਧੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ’ਸਿਕੰਦਰੇ-ਆਜ਼ਮ’ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਸਚਾਈ ਅਤੇ ਬੁੱਧ-ਮਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਉਪਨਿਆਸ ’ਮਹਾਂਭਾਰਤ’ ਹੈ।
’ਮਹਾਂਭਾਰਤ’ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ’ਇੰਦਰ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ’ਇੰਦਰ’ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਭਾਵ ਰਾਜਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਮੀਂਹ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। (ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੰਬੋਡੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਬੋਡੀਆ ਵਿਚਲੀ ਵੱਡੀ ਝੀਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਝੀਲ ਨੂੰ ਭਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਰਾਜਾ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਝੀਲ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਝੀਲ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਜੋ ਕੰਬੋਡੀਆ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਪਰ ਬਰਫ਼ ਜੰਮ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ (ਮੀਕੋਗ) ਮਿਕਾਂਗ ਦਾ ਪਾਣੀ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਝੀਲ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਝੀਲ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਪੂਜਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜਾ ਨਹੀਂ, ਮੈˆ ਜਿਸ ਦਾ ਰੂਪ ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ।” ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉੱਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕਰਤਾ ਮੈˆ ਹੀ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਵਿਰਾਟ ਰੂਪ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿੰਨ-ਭੇਦ ਨਹੀਂ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਾਲਣਹਾਰ, ਗੋਬਿੰਦ (ਗਊ ਦਾ ਜਾਇਆ) ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਅੰਨ-ਧਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਾਲਾ ਗਊ-ਪਾਲ, ਗੋਪਾਲ (ਕਿਸਾਨ ਹੈ) ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪੂਜਣ ਯੋਗ ਚੀਜ਼ ਗਊ ਵਰਧਨ (ਚਰਾਂਦ ਭਾਵ ਉਹ ਥਾਂ ਜਿੱਤੇ ਗਊਆਂ ਚਰਦੀਆਂ ਹਨ)। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਨਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਰਸਮੀਂ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਤਿਕਾਰੇ ਤੇ ਪੂਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਐਪਰ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੁੱਟ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ-ਘੜਤ ਭਾਵ ਅਰਥ ਬਣ ਲਏ ਹਨ। ਗੋਪਾਲ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗਊ ਕਿਸੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਬਲਦ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ ਵੀ ਗਵਰਧਨ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗਊਆਂ ਚਰਦੀਆਂ ਤੇ ਪਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਰੱਖਿਆ ਨਾਂ ’ਕਾਹਨ’ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਨ੍ਹਈਆ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਸੀ। ਉਹ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ (ਸਿੰਬਲ) ਹੈ। ਉਹ ਗਵਾਲ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ’ਕੰਸ’ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਨਰਪਤੀ ਹੈ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਦੇ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਇਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੂਮਾਂਸਰ ਜੋ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਗੁਲਾਮਦਾਰ ਹੈ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਰਾਸਿੰਧ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੈ। ਜਰਾਸਿੰਧ ਕਿਵੇਂ ਛੇਤੀ ਮਰੇਗਾ, ਜਰਾਸਿੰਧ ਦੇ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦਾਸ ਦਾਸੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਰਾਸਿੰਧ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਜਰਾਸਿੰਧ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਜਰਾਸਿੰਧ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਖੀਆਂ ਤੇ ਸਖਿਆਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨਸਾਨੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਹੋਕ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਂਗਰ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਦਾਸ ਦਾਸੀਆਂ ਹੁਣ ਆਮ ਜੋੜੇ ਬਣ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਹੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਲਮਾਦਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਨਾਰਦ-ਮੁਨੀ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਾਸ ਆਉਂਦਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਣਿਐ ਤੇਰੇ ਪਾਸ 16,000 ਦਾਸੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਕੁ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦੇ ਛੱਡ। ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੀ ਵਿਹਲੀ ਹੈ ਲੈ ਜਾ। ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਕੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ? ਉਸ ਦੀ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਦੌਰਾਨ ਕੋਈ ਵੀ ਦਾਸੀ ਅਜਿਹੀ ਨਾ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਖਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਖੀ ਤੇ ਸਖੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ (ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ) ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਤਬਕਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਰੰਗਣ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਖੀ ਕੋਲ ਇੱਕੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਅਖਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿ ’ਸੰਸਾਰ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਹੈ ਤੇ ਮੈˆ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਹਾਂ’ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੇ ਦਰੁਸਤ ਵਿਆਖਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਨਸਾਨ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਤੇ ਕੋਈ ਵੱਡਾ-ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹਨ ਤੇ ਇਨਸਾਨ ਇਨਸਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਟੂ ਤਬਕਾ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਇਹ ਲੁੱਟ ਤੇ ਪਰਦਾ ਪੈ ਸਕੇ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਉਸ ਨੂੰ ’ਰੱਬ-ਸਰੂਪ’ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਜਿੱਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਲਮਾਦਾਰੀ ਦੇ ਰਿਵਾਜ ਅਨੁਸਾਰ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ, ਸ਼ੁਕਨੀ ਨਾਲ ਜੂਆ ਖੇਡ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹਾਰ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਭਰਾ ਵੀ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਾ ਤੇ ਲਾ ਕੇ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪੰਜੇ ਭਰਾ ਤੇ ਛੇਵੀਂ ਦਰੋਪਤੀ ਦੁਰਯੋਦਨ ਦੇ ਦਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜਲਾਵਤਨੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲੈˆਦੇ ਹਨ। ਅਖੀਰਲੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਗੁਪਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਪਰਵਾਨ ਕਰਨੀ ਪੈˆਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦਰਦਨਾਕ ਸੀਨ ਹੈ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾਸਾਂ ਅਤੇ ਨਰਪਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵੰਡਣ ਦੀ ਜਾਂ ਖੋਹਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਬਬਰ-ਬਾਣ ਹੈ, ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਬਰ-ਬਾਣ ਨਾਮੀ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠ ਕੇ (ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ ਵੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿਰ) ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਲੜਾਈ ਕਿਸ ਨੇ ਜਿੱਤੀ ਹੈ, ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਪਾਂਡੋ ਉਸ ਪਾਸ ਜਾ ਕੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੂੰ ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਵੇਖੀ ਹੈ, ਤੂੰ ਦੱਸ ਕਿ ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਜਿੱਤਿਆ ਹੈ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤਣ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਦਿਸੀਆਂ ਹਨ-ਇੱਕ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਭੀਮ ਸੈਨ ਦੀ ਗਦਾ) ਅਰਥ ਸਵੈ-ਸਪਸ਼ਟ ਹਨ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਭਾਵ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਸਖੀਆ ਤੇ ਸਖੇ ਜਾਂ ਭੀਮ ਸੈਨ ਦੇ ਧਰਮ-ਪੁੱਤਰ ਘੜੋਤ-ਗੱਚ ਨਾਲ ਆਏ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜ ਰਹੇ ਸਹਨ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ ਕਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕੱਲੇ ਘੜੋਚਗੱਚ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਵਰਤਣੇ ਪਏ ਜੋ ਪੰਜਾਂ ਹੀ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਨ। ਸੋ, ਮਿਥਿਹਾਸ (ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗ ਸਬੰਧੀ) ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ-ਦਾਰੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਕੇ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ, ਆਮ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ।
ਰਮਾਇਣ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਵਰਨਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹਨੂੰਮਾਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ। ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਨੂੰਮਾਨ ਪਵਨ-ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਵਨ ਦੇਵਤਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਗਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਪਵਨ-ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਹਨੂੰਮਾਨ ਵਿੱਚ ਬੇਓੜਕ ਸਕਤੀ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਤਪੱਸਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ (ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ) ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਹਨਾਂ ਤਪੱਸਵੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਰਹੇ। ਜਦ ਤੇਰੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਲੋੜ ਪਏ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਤੇਰੀ ਉਪਮਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ।” ਸੋ ਇਹ ਕਥਾ ਰਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਜਾਮਾਵੰਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸੁਣਵਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਿੱਥੇ ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਕਥਾ ਹੋਵੇ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਹਨੂੰਮਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਜ਼ਰ-ਨਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ, ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਦੀ! ਜਦ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠੇ ਖਾਣ ਤੇ ਹੰਢਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਅਗੰਮ, ਅਗੋਚਰ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਜਨਮ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੀਨ, ਅਨਾਥ ਤੇ ਦਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਐਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਪਲਟਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੇਵਤਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਣ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਵੀ ਰਹੇਗਾ। ਸ੍ਰੀ ਮਤ ਮਧ-ਭਾਗਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਖਰਾਦ ਕੇ ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹੀ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ’ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ’ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ-ਕਰਮਾ ਦੇ ਕਾਰਟੂਨ (ਜੋ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮੂਰਤੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ) ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਹੱਥ ਹਨ, ਹਰ ਹੱਥ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੰਦ ਫੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ-ਕਾਰੀਗਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਵੀ ਇਸ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦਿਨ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧੋ-ਸਵਾਰ ਕੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ।
ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਹਥਿਆਰਾਂ (ਹੱਥ-ਜ਼ਾਰਾਂ) ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੈ। ਪਰ ਚਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ (ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ) ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਗੰਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ’ਕਰਤਾ-ਪੁਰਖ’ ਭਾਵ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉੱਤੇ ਕੇਵਲ ਇਨਸਾਨ ਹੈਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਜੋ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੋ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਲਈ ’ਕਰਤਾ-ਪੁਰਖ’ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਅਗੰਮੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਨਤਕ ਆਗੂਆਂ ਭਾਵ ਮਿਹਨਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਣ-ਪਤੀਆਂ ਤੇ ਨਰ-ਪਤੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਕੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦੀਆਂ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਨ ਵੀ ਹੈ। ਵਾਯੂ-ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿ ਜਦ ਗਣ ਦੀ ਪਿੰਡੀ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਗਈ (ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਵਿੱਚ ਗਣ ਅੰਦਰ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਾ) ਉਸ ਸਮੇਂ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਜੀ ਨੇ ਪਰਜਾ-ਪਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਡੰਡਾ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੂੰ ਹੁਣ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ।
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਲੁਟੇਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਡੰਡੇ (ਡੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਕਿਤਨੀ ਸੋਹਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ’ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ’ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਬ੍ਰਹਮ-ਵਿਦਿਆ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਜਦ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ’ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ’ ਪਾਸ ਆਇਆ। ਪਰ ਜਦ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਰਾਜੇ ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇ ਤੂੰ ਮੁੜ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਵਿਚਾਰਾ ’ਅਸ਼ਵਨੀ’ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। ਸਮਾਂ ਪਾਕੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਪਾਸ ਇੱਕ ਧਨਵੰਤਰੀ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਦਿਆ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇ-ਵਸੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਧਨਵੰਤਰੀ ਜੀ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ, ਮੈˆ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਘੋੜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ। ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਜਦ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਘੋੜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਲਾ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਦੇ ਦੂਤ ਆ ਕੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਘੋੜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਸਿਰ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਕਿ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਕਦੇ ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ! ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਭਾਵ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਢਾਉਣ ਤੇ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ-ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਲਈ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਤੇ ਬੈਠੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਫੋਕੇ ਦਾਅਵੇ ਝੁਠਲਾਉਣ ਲਈ, ਅੰਡਰ-ਗਰਾਊਂਡ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗ੍ਰੰਥ ਇਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪਰੋਹਿਤਾਂ ਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਕਾਰਟੂਨ ਤੇ ਉਦਾਹਰਣ-ਮਈ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਭੋਲੀ-ਭਾਲੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖਿਆਂ ’ਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।
ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਤੇ ਜਗੀਰੂ ਦੌਰ ਦੇ, ਰਾਜ-ਭਗਤ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮਨ-ਘੜਤ ਤੇ ਵਰਗਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਚ ਕੇ ਪੂਰਬ-ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ’ਇੱਥੇ ਦੁੱਖ ਅੱਗੇ ਸੁੱਖ’ ਜਾਂ ’ਤਪੋਂ ਰਾਜ ਤੇ ਰਾਜੋਂ ਨਰਕ’ ਲਾਰਾ ਲਗਾ ਕੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਛੱਡਿਆ ਹੈ।
ਬੁੱਧ ਦੌਰ ਉਪਰੰਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਝ ਕੁਝ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੁੱਧ ਬਿਹਾਰਾਂ (ਮੱਠਾਂ) ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਸਤ ਯੁਗ (ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਖਾਣ) ਰਚ ਲਿਆ ਪਰ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲੋਟੂ ਜੁੰਡਲੀਆਂ ਨੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਦਾ ਡਰ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਜੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੇ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਵਾ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰ ਲਿਆ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਵਟਾ ਲੈˆਦੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇਹ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਜਵਾੜੇ, ਮਹਾਰਾਜੇ ਅਤੇ ਅਧਿਰਾਜ ਬਣ ਕੇ ਛਾ ਗਏ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਪਾਸੋਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ’ਮੁਕੱਦਮ’ ਜਾਂ ਮੁਖੀਏ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਲੁੱਟ ਇਹਨਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੈਣ ਦੇ ਡਰਾਵੇ ਵਰਗੇ ਨਰਮ ਤੇ ਗਰਮ ਢੌਂਗ ਹੇਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇਸ ਲੁੱਟ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾ ਰੱਖੇ ਕਾਰਟੂਨ (ਮੂਰਤੀਆਂ: ਬੁੱਤ( ਰੱਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਖੀਆ ਮਹਾਂਦੇਵ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਮਹਾਂਦੇਵ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਮੁਖੀਏ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ, ਖੁਦਾ, ਗੌਡ, ਰੱਬ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਹੁਣ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਜਨੀਕ ਨਾਮ ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਤੀ, ਭਗਵਾਨ, ਗੋਬਿੰਦ, ਗੋਪਾਲ ਇਤਿਆਦ ਇਸੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਜੋ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸੇ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸਣੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਮਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਾਲਾ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜੇ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਨਰਕ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਸਵਰਗ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਜ਼ਮੀਨ ਕਿਉਂ ਜੋ ਰੱਬ ਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਰੱਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਰ ਦੇਵੇ।
ਜਿਵੇਂ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਅਤੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਫਾਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਕੀਲ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰੋਹਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਦੇ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਸੂਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰੂਹ ਰੱਬ ਪਾਸੋਂ ਸਵਾਸ ਉਧਾਰੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਧਰਮ ਰਾਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੇਖਾ ਦੇਣਾ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮ-ਭੁਲੇਖੇ ਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ’ਚ ਪਾ ਕੇ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਘੜ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੱਸਣ ਲਈ ਅਗਲੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨ-ਘੜਤ ਕਥਾਵਾਂ ਰਚ ਲਈਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ 4-5ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹਾਂ ਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਂ ਦਾ ਤੇ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦਾ ਅੰਗ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਏ ਐਪਰ ਕਈ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰੋਹਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਦਾ ਪਰੋਹਤ ਤਬਕਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਹੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਹੈ ’ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮੰਥਨ’ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਦੈˆਤ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਧਾਣੀ ਵਜੋਂ ਪਾ ਕੇ, ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਨੂੰ ਨੇਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੌਦਾਂ ਰਤਨ ਕੱਢਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਚੌਧਵਾਂ ਰਤਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੀ ਰਾਕਸ਼ਸਾਂ ਨੂੰ (ਕਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ) ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਸੋ, ਦੇਵਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੰਡਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਲਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੋਹਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਰਖ਼ਣੇ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਨੂੰ ਤਾੜ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪੀ ਲੈˆਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ ਇਸ ਨਾਲ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਦੋ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਸੂਰਜ ਭੀ ਉਸ ਤੋਂ ਭੈ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਚੰਦ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੋਰੇ ਭਾਵ ਵਿਹਲੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਚਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਈਮਾਨੀ ਦਾ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਤੇ ਸੁਚੱਜਾ ਨਕਸ਼ਾ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਦੇਵਤੇ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਦੀ ਪੂਛ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰੇ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ ਅਤਿਅੰਤ ਕਠਨਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਸੱਪ ਦੀ ਪੂਛ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਆਰਾਮ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੈ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਈਮਾਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ, ਇੱਕੋ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ’ਰਖ਼ਣੇ’ ਬਣਾਉਣੇ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਤੇ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਉਣੀ। ਜਦ ਰਾਕਸ਼ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਬੇਈਮਾਨੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੋ ਬਣ ਗਏ ਭਾਵ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲੱਗ ਪੈˆਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਸਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੰਦ ਤੇ ਸੂਰਜ ਨੇ ਰਾਹੂ ਤੇ ਕੇਤੂ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਜਦ ਰਾਹੂ ਜਾਂ ਕੇਤੂ, ਚੰਦ ਜਾਂ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਵਸੂਲਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਕਾਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸੋ, ਮਿਥਿਹਾਸ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵੀ ਗਿਦੜ-ਦੁੰਬਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਰਾਣੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘਾਟ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦਰੁਸਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਆਪਣੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਪਰਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਖੋਜੇ, ਸਮਝੇ, ਜਾਣੇ ਤਾਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਦਲੇ, ਵਟਾਏ, ਘੜੇ, ਘਟਾਏ ਜਾਂ ਵਧਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਐਪਰ ਪੁਰਾਤਨ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਲਸਫਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਆਈ ਅਥਵਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬਨਾਸਪਤੀ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗਪੌੜ ਤਾਂ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਅਸਲ ਸੱਚ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵੀ ਅਸਮਰਥ ਸਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਠੀਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਦਾਰਥਕ ਕਣਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਨਾਲ ਚੇਤਨ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਬਾਰੇ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਰਚਣਹਾਰ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਆਮ ਪਰਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਆਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨਣ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਿੱਟਾ ਇਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗਪੌੜ ਨੂੰ ਢਕਵੰਜ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਰੂਹ ਵਾਦੀ ਤੇ ਰੱਬ ਵਾਦੀ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਲੁਟੇਰੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਆਦਮੀ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ’ਸੁਪਨਾ’ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਜੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਹੀ ਲੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਬਣਾਈ ਧਰਤੀ, ਬਣੇ-ਬਣਾਏ ਸ਼ਹਿਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਆਪ ਵਿਚਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਈ, ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਮਾਨਸ ਲਈ ਸਮਝਣੀ ਔਖੀ ਸੀ। ਚਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਨਾ, ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਤ। ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ’ਅਤਰ’ ਜਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ’ਸਤ’ ਅਲੱਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦਵਾਈ ਜਾਂ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਮਿਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ’ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੂਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸੌਣ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸੈਰ ਸਪਾਟੇ ਤੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਮੁੜ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਜਾਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਇਹ ਰੂਹ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿਮ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹੀ ਚੀਜ਼ ਪੂਰਵ ਭਵਿੱਖ ਜਨਮ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਉਪਰੰਤ ਦੂਜੇ ਜੰਮਣ ਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਚੱਕਰ ਨੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਚੂੰ-ਚਾਂ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਿਤ, ਕੁਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਿੜ-ਫਿੜ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਗੌਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਜਾਂ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਰੂਹ ਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਰੋਕੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਟੂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਐਪਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਰਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਧਾ ਮੁੜ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਬਣਤਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਬਣਾਏ ਜਾਣ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹੱਥੀਂ ਮਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੁੱਟ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਬੰਧ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸੁਧਾਰਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਲੋਕੀਂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਰੂਹਾਂ ਤੇ ਆਵਾਗੌਣ ਦੇ ਢਕੌਂਸਲਿਆਂ ਦੇ ਪੋਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਚਾਈਆਂ ਤੇ ਟੇਕ ਰੱਖ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਫਲਾਸਫੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਵਹਿਮਾਂ, ਪੁਰਾਣੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਰਾਜ ਬਣਤਰ ਬਦਲ ਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਨਿਯਮ ਚਾਲੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰ (ਸ਼ੁਭ-ਆਚਾਰ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਉਨਤੀ ਵੱਲ ਲੰਮੀਆਂ ਪੁਲਾਂਘਾਂ ਪੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦ ਮੁੜ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨ ਹੋਰ ਉੱਨਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵੀ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ’ਤੇ ਮੁੜ ਕਾਬਜ਼ ਜੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਦਲਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਰੱਬ, ਰੂਹ ਫਰਿਸ਼ਤੇ, ਦੇਵਤੇ ਆਦਿ ਘਸੋੜ ਕੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਪਰਵਰਤਨ ਪੁਰਾਣੇ ਭੈੜੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਰਚਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਮਾਜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਰਚਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਰੱਬ ਨੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਘੱਲ ਕੇ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਗੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਅਵਤਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਨਵੇਂ ਉੱਠ ਰਹੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾ ਉਭਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਮਾਤੀ ਕਾਣੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ। ਇਸ ਬਿਪਤਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਜਾਂ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਸ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਾ ਦੇਣ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਗੂ ’ਕਾਰਲ-ਮਾਰਕਸ’ ਤੇ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾਇਆ ਹੈ।
ਬੁੱਧ-ਮਤ ਜੋ ਪਹਿਲੇ-ਪਹਿਲ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫਲਸਫਾ ਸੀ, ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਨੇ ਬੜੀ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਜਦ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ-ਮੱਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੜ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜ (ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ) ਇਸ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਕੁਰਲਾ ਉੱਠੀ। (ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮੇਂ) ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੋਈ। ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਜਮਾ ਲਏ। ਇਹ ’ਹੁਨ’ ਭਾਵੇਂ ਬੋਧੀ ਸਨ ਪਰ ਇਹ ’ਹੀਣੇ-ਯਾਨ’ ਬੁੱਧ-ਮੱਤ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਤੇ ਮਹਾਂਯਾਨ-ਬੁੱਧਮਤ (ਭਾਵ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਬੁੱਧ ਮਤ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਮੁੜ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਇਹ ਹੈ ਵੇਦਾਂਤ।
ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਮੋਢੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਉਨਤ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਫਲਸਫਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਘਾਟਾਂ ਤੇ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰੇ ’ਬਾਦਰਾਇਣ’ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਦਲਦੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਰੱਬ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਦੀਵੀ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਜਰ ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਪਾਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਅੱਗ ਦੀ ਨਿਆਈਂ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੌਣ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਗਰਮੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਬ੍ਰਹਮ ’ਚੋ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਸੋ, ਇਹ ਰੰਗ ਬਰੰਗੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬ੍ਰਹਮ (ਸੋਚ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ) ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ। ਇਸ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਵਸਤੂਆਂ, ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਜਾਨਵਰ ਤੇ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦਰਅਸਲ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਭਾਵੇਂ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਹੋਂਦ ਸਾਡੀ ਅਵਿੱਦਿਆ (ਬੇਇਲਮੀ) ਕਰਕੇ ਹੈ।

ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਸਮਝ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਹੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ, ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਅਗਨੀ ਤੋਂ ਹਵਾ, ਹਵਾ ਤੋਂ ਜਲ, ਜਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਬਨਾਸਪਤੀ, ਬਨਾਸਪਤੀ ਤੋਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ, ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਦਿ-ਮਾਨਸ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ। ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਹੁਣ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੇ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਅਵਿੱਦਿਆ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰੂਹ ਉੱਨੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੋੜ ਹੈ। ਪੰਜ ਕਰਨ ਇੰਦਰੇ (ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਮੂੰਹ, ਇੰਦਰੀ ਤੇ ਗੁਦਾ) ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ ਜੀਭ, ਕੰਨ, ਨੱਕ, ਅੱਖ, ਤੁਚਾ (ਖੁਲ੍ਹ) ਪੰਜ ਵਿਕਾਰ (ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਹੰਕਾਰ) ਅਤੇ ਮਨ-ਚਿੱਤ, ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਆ ਹੰਕਾਰ। ਇਹ ਉੱਨੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਰੂਹ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਹਿਮੀ ਵਸਤੂ ਬ੍ਰਹਮ ਜੁਦਾ ਦੱਸ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
ਕੁਝ ਇੱਕ ਇਸ ਨੂੰ 25 ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਵੀ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਪੰਜ ਕਰਮ ਇੰਦਰੇ, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ, ਪੰਜ ਸਗੁਣ (ਸਤ, ਖਿਮਾ, ਸੰਤੋਖ, ਦਇਆ) ਅਤੇ ਮਨ, ਚਿੱਤ, ਬੁਧ-ਆਹੰਕਾਰ ਸਾਰੇ ਰਲਾ ਕੇ 25 ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ 14 ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ (ਪੰਜ ਕਰਮ ਇੰਦਰੇ+ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ+ਮਨ-ਚਿੱਤ, ਬੁੱਧ-ਆਹੰਕਾਰ) ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸਮਝ ਲਵੋ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਪ੍ਰਿਥਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦੁਤੀਆ ਨਾਸਤੀ ਸਭ ਬ੍ਰਹਮ ਹੈ, ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰਮੰਤਰ ਹੈ ’ਸੋ-ਹੰ’ ਭਾਵ ਜੋ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ ਸੋ ਹੀ ਮੈˆ ਹੂੰ। ”ਮੈˆ ਬ੍ਰਹਮ ਹਾਂ” ਅਤੇ ”ਮੈˆ ਤੋਂ ਬਗੈਰ” ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਪੀੜ ਮੇਰੀ ਪੀੜ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਜੀਵ ਦਾ ਸੁੱਖ ਮੇਰਾ ਸੁੱਖ ਹੈ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਦਲਦੀ, ਵਟਦੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬ੍ਰਹਮ (ਵਿਚਾਰ) ਹਨ। ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਵਿੱਚੋਂ ਨਵਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਕਾਰ (ਬ੍ਰਹਮ) ਦਾ ਅੰਸ ਹਨ। ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਰਗੁਣ (ਨਿਰਾਕਾਰ) ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਰਗੁਣ (ਸਾਕਾਰ) ਹੋਵੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਹੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਨੇ ਬੁੱਧ-ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਪਏ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਤਾਂ ਤੂੰਬੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ ਸਦਕਾ ਇਹ ਫਲਸਫਾ ਆਪ ਦੋ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਗਿਆ। ਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਗਲੇ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਫਸਲਫੇ ਵਿੱਚ ਖੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਿਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਤਨੇ ਚਿਰ ਲਈ ਰੂਹਵਾਦ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਉਪਰੰਤ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦੁਤੀਆ ਨਾਤੀ ਭਾਵ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਬ੍ਰਹਮ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦਾ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ ਬਣਨ ਉਪਰੰਤ ਨਿਰਾਕਾਰ ਬ੍ਰਹਮ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
”ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਆਪ ਨਿਰੰਕਾਰ।”
ਸੋ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਫਲਾਸਫੀ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤੱਤ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਣ ਵਾਲਾ ’ਬਦਰਾਇਣ’ ਦੀ ਥਾਂ ’ਦੱਤਾਤਾਰ੍ਹੇ’ ਹੈ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਦੱਤਾਤਰ੍ਹੇ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਮੂੰਹਾਂ ਵਾਲਾ ’ਕਾਰਟੂਨ’ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੂੰਹ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਖੂੰਡੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਚਾਰ ਕੁੱਤੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤੇ। ’ਬਦਰਾਇਣ’ ਦੇ ਉਸ ਮਹਾਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਹੈ, ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚੌਵੀ ਗੁਰੂ ਦੱਸ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਿਰ ਲੱਗਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੱਸਣ ਲਈ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਕਥਾ ਘੜ ਲਈ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਆਗੂ ’ਰਾਮਾਨੁਜ’ ਨੇ ’ਇੱਕ ਬਰਹਮ ਦੁਤੀਆ ਨਾਸਤੀ’ ਦੇ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਮੂਲ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਭਾਵ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹਰ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦੀ ਮੂਲ ਟੇਕ (ਆਧਾਰ) ’ਰੱਬ’ ਅਤੇ ਰੂਹਵਾਦ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ’ਵੇਦਾਂਤ’ (ਵਿਚਾਰਵਾਦ) ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਊਲ-ਜਲੂਲ ਮਿਥਿਹਾਸ ਘੜ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੁਲਾਹਾ ਸੀ ਪਰ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿ ਅਕਲ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਂ ਖੱਤਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ, ਖਤਰਾਣੀ ਦਾ ਹਰਾਮੀ ਪੁੱਤਰ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਜੁਲਾਹਿਆਂ ਨੂੰ ਕਵੇਲ ਇਸ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪਾਲਣਹਾਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਹ ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕੇ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨਾਂ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੱਸ ਕੇ ਚੌਥੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਚਮਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜੰਮਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਅਵੱਗਿਆ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਪੁੱਤ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਬਾਲੀਨਾਗ ਦੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰੀ ਫੂਕਾਂ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਗੱਲ ਕੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਕੌੜੇ ਸੱਚ (ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦੇ ਪਰਦੇ ਫਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ) ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਕਮੀਨੀ ਤੋਂ ਕਮੀਨੀ ਹਰਕਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ, (ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ) ਖਤਮ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਉਸਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਬੰਦੇ ਦਾ ਵਿਕਣਾ ਤੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਬੁੱਧ-ਮੱਤ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਰਣ ਆਸ਼ਰਮ ਸੰਸਥਾ ਫਿਰ ਉੱਭਰ ਆਈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਮੁੜ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ ਅਤੇ ਨੀਚਾਂ ਤੇ ਚੰਡਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਨੀਚਾਂ ਤੇ ਚੰਡਾਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰੇ ਅੰਸ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਸਤਰ ਨਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮੰਨਦੇ। ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਨੇ ਮੁੜ ਕੁਦਰਤੀ ਵੰਡ ਦੱਸਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਕਰਮ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਤੇ ਦਾਨ ਲੈਣਾ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਦਾ ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ, ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿੱਖਣਾ ਅਤੇ ਦਾਨ ਕਰਨਾ, ਵੈਸ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ। ਇਹ ਵਰਗ ਹੀ ਅਸਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਪਰਟ ਨਾਥ ਦੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਂਹ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।
”ਤਟ ਤੀਰਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੇ ਕਰਮਾਂ, ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਖੱਤਰੀ ਕੇ ਬਰਮਾ,
ਵਣਜ ਵਿਉਪਾਰ ਵੈਸ਼ਨੋ ਦੇ ਕਰਮਾਂ, ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਸ਼ੂਦਰ ਕੇ ਧਰਮਾਂ,
ਚਾਰੋ ਵਰਣ ਇਹ ਚਾਰੋ ਕਰਮਾਂ, ਚਰਪਟ ਆਪੇ ਸੁਣੋ ਸਿਧੋ,
ਮਨ ਵਸ ਕੀਏ ਜੋਗੀ ਕੇ ਕਰਮਾਂ।”
ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਕਰਮ ਪੜ੍ਹਨਾ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਦਾ ਕਰਮ ਕੇਵਲ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਨਹੀਂ। ਉੱਥੇ ਵੈਸ਼ ਦਾ ਕਰਮ ਸੁਣਨਾ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ। ਚੌਥਾ ਵਰਣ-ਸ਼ੂਦਰ ਸੀ ਜੋ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਵੈਸ਼ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਵੈਸ਼ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਵਿਉਪਾਰ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਦੋਹਾਂ ਗਣਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਸੇਵਾਦਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਨੀਚ ਤੇ ਚੰਡਾਲ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਖਾਰਜ ਕੀਤੇ ਅਨਸਰ ਸਨ ਜੋ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਤਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੀਆਂ ਬੇ-ਅਬਾਦ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਵੱਸਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਘਟੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਵਰਣ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਮਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਵੀ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਕਿਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੂਜੇ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੂਜੀ ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਚੋਖੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਵਰਣਾ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਛੂਹ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਛਿੜਕ ਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਛੜ-ਯੰਤਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਕੇਵਲ ਜੂਠੀ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਪਾਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਜਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਭਾਵ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਰਗ ਸੀ। ਇਲਮ ਤੇ ਅਕਲ ਦੀ ਠੇਕੇਦਾਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਾਸ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਵਰਗ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਦ ਵੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਦਸਤੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਐਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਵੈਸ਼ ਕੁਝ ਕਿਰਸਾਨੀ ਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੰਡ ਭਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਪਹਿਲੇ-ਪਹਿਲ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਕਾਰੀਗਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ-ਨਾਤੇ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਰਿਵਾਜ ਨੇ ਕਾਰੀਗਰੀ ਨੂੰ ਚੋਖਾ ਉਨਤ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਪਰਲੇ ਤਬਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਦੌਲਤ ਹਥਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੁਟੇਰੇ ਤਬਕੇ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਤਬਕਾ ਵੈਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੁਟੇਰੀ ਧਿਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ, ਰਜਵਾੜੇ, ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਬਣ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਕਿਰਸਾਨ, ਦਸਤਕਾਰ, ਵਣਜਾਰੇ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਸ਼ੂਦਰ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠ ਨੀਚ ਤੇ ਚੰਡਾਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਮਝੋ ਕਿ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ।
ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਲੋਕਾਂ ਪਾਸੋਂ (ਕਰ) ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰ ਰਜਵਾੜੇ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਧੇਰੇ ਇਲਾਕਾ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਪਾਸ ਆਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇਹ ਕਰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮੁੱਲ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈˆ ਤੁਹਾਡੀ ਬਾਹਰਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਂਦੇਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਦੱਸ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੂਪ (ਭੌਂ-ਪਤੀ) ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਰ ਨੂੰ ਵਾਹਕ ਪਾਸੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣ ਦੇਣ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਲੈਣ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਖੁਦਾਈ ਹੱਕ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾ, ਕਿਸਾਨ, ਦਸਤਕਾਰ ਜਾਂ ਵਣਜਾਰੇ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਰੁਪਈਆ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਸੂਦ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਦੱਸਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਗਲੇ-ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਤੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਚਲਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਢੌਂਗ ਨਾਲ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਢੌਂਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਵਜੋਂ ਦਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਯੁੱਗ (ਫਿਊਡ-ਲਿਜ਼ਮ) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ’ਹੁਨਾਂ’ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤਬਕਾ ਆਪ-ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਉੱਤਰ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪ ਮੁੜ ਸ਼ਰੇਣੀ ਵੰਡ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ’ਹੁਨਾਂ’ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬਣ ਸਕਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸ਼ੂਦਰ ਜਾਂ ਨੀਚ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਕੇ ਰਾਜਪੂਤ, ਜੱਟ, ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਆਹੀਰ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵੈਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਫੜਨ ਤੇ ਰੋਕ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਲਾ ਛੱਡੀ, ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੇ। ਤਦ ਵੀ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ। ਰਜਵਾੜੇ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਕਰ ਵਸੂਲੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਦ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਦੱਬਣ ਦੇ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਲਏ। ਪੁਰਾਣੇ ਰੋਮਨ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੁਰੀਤੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ’ਦਾਸ’ ਮਾਰ ਕੇ ਦੱਬ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਆਪਣੇ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿਣ।
ਸੋ, ਰਾਜਪੂਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਸੀ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਚਿਤਾ ਵਿੱਚ ਫੂਕਣ ਲੱਗ ਪਏ (ਭਾਵ ਰਸਮ-ਸਤੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ) ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਇਹਨਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੇ ਵਿਧਵਾ-ਵਿਆਹ ਵਰਜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀ ਰਸਮ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਹਿੱਤ, ਸਲੋਚਨਾਂ ਦਾ ਮੇਘਨਾਥ ਨਾਲ ਸਤੀ ਹੋਣਾ ਰਮਾਇਣ ਵਿਚ ਵੀ ਘਸੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਬਿਨਾਂ ਜੀਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਇੱਕ ਲਾਹਨਤ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਸਖੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਰਾਸ-ਮੰਡਲ ਰਚਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਆ ਘਸੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਰਾਜਾ, ਰਜਵਾੜਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਕਈ ਵਾਰ ਪਰੋਹਤ ਵੀ ਕਈ ਕਈ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈˆਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਰਦ ਅਣਵਿਆਹੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਣਵਿਆਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵੱਲ ਉਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਜਾਵੇਗੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਸਾਂ ਵੀਹਾਂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਮਰਦ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪਰਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਨੰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਿਸਣਾ ਵੀ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਔਰਤ ਵੱਲ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਇੱਕ ਅਪਰਾਧ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਤੀ-ਅਣਸੋਹੀਆਂ, ਸਤੀ ਸਵਿੱਤਰੀ ਇਤਿਆਦ ਦੀਆਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਤੀ-ਵਰਤਾ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਲਈ ਰਚੀਆਂ ਅਨੇਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਵਾਰਤਾਵਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦੀਆਂ ਤਿਉਂ ਚਾਲੂ ਹਨ।
ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਗੈਰ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਾਣ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਟਾ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਮਨੁੱਖ, ਗਵਾਰ (ਜੱਟ ਆਦਿ) ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੱਦਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਸੋ, ’ਚਿੱਟੇ ਹੁਨ’ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤਕੜਾ ਹਿੱਸਾ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ’ਹੁਨ’ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਗਏ, ਇੱਕ ਰਾਜਪੂਤ (ਰਾਜ-ਪੁੱਤ) ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਜੱਟ (ਗੰਵਾਰ) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਭਾਗ ਬਣ ਗਏ (ਰਾਜਪੁਤਾਨੇ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਪਰ ਅੱਜ ਵੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਰਾਠੀ, ਕਨੈਤ, ਮੈˆਤੋ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾ-ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜਪੂਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਘਟੀਆ ਸਮਝਦੇ ਸਨ) ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਹੋਰ ਕਿੱਤੇ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਵੈਸ਼ ਦੱਸ ਕੇ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਨ ਵਾਲੇ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਲੁਹਾਰ, ਤਰਖਾਣ, ਘੁਮਿਆਰ, ਨਾਈ, ਛੀਂਬੇ, ਧੋਬੀ ਆਦਿ ਸਭ ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਗਿਆ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹਾਉਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰ ਕੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਖੱਤਰੀ ਬਣ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਬਣ ਗਏ ਜਾਂ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜ ਜਮਾਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਯੂ. ਪੀ. ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਜਮਾਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ’ਕਹਾਰ’ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਰਧ-ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਾਹਮਣ ਜਾਂ ਠਾਕਰ ਹਨ ਜੋ ਹੱਥੀਂ ਹਲ਼ ਵਾਹੁਣ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਮਾਤੀ ਵੰਡ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਜਵਾੜੇ, ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਸਨ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕ। ਰਜਵਾੜੇ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਜਪੂਤ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਹੀ ਸਿੱਖਦੇ ਸਨ। ਲਿਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕੰਮ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਪਾਸ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ, ਬਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਪਾਸ ਆਰਥਿਕਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਹੀ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਜਵਾੜੇ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਾਈ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸੋ, ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਰਾਜੇ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਕਰ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਭਾਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਜੇ 100 ਰੁਪਈਆ ਜਮਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਸੌ ਉਗਰਾਹ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹੀ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਕਈ ਵਾਰ ਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਵੀ ਵੰਡਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਵਿਉਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਵਿਉਪਾਰੀ ਪਾਸ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੂਦ ਦੇਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗਾ ਧਨ ਹੀ ਬਚਦਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨਤਾ ਤੇ ਮਹਿਮਾਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਦੋਹੇ ਵੀ ਬਣਵਾਏ:
”ਗੁਰੂ ਬਿਨਾਂ ਗਤ ਨਹੀਂ ਤੇ, ਸ਼ਾਹ ਬਿਨਾ ਪਤ ਨਹੀਂ।”
ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਕਈ ਵਾਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ’ਗੁਰੂ ਦੱਸਣਾ’ ਇਸੇ ਨੂੰ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜੋ ਅਨਪੜ੍ਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਪੂਰੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ’ਪਾਂਧਾ’ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੀ, ਮਹਾਨਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਲੋਕ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਗਏ।
ਗੁਰ ਗੂੰਗੇ, ਗੁਰ ਬਾਂਵਰੇ, ਗੁਰ ਕੇ ਰਹੀਏ ਦਾਸ,
ਜੇ ਗੁਰ ਭੇਜੇ ਨਰਕ ਨੂੰ,
ਤਾਂ ਵੀ ਰੱਖੀਏ ਸਵਰਗ ਦੀ ਆਸ
ਰਾਜ ਭਗਤੀ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਾਹਰਾ ਸੀ.
ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ‘ਨਰਬਲੀ’ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਵੀ ਮੁੜ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਵਹਿਮ –ਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤਿਅੰਤ ਵਧ ਗਈ ।ਕਿਲਿਆਂ ਨੂੰ ,ਪੁਲਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕੁਵਾਰੀ-ਕੁੜੀ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ ।ਕਈ ਹੋਰ ਪਰੋਹਿਤ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕੱਡਣ ਲਈ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਖ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਤੇਰਾ ਕਿਲਾ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ ਜੇ ਫਲਾਣੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਵੇਂ ਜਾਂ ‘ਚੰਡੀ ‘ ਅਥਵਾ ‘ਕਾਲੀ’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਦਮੀ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਵੇ ।ਗੱਲ ਕੀ , ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਨੇਰ ਗਰਦੀ ਮਚ ਗਈ ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਅਰਬ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਸਲਾਮ ਮਨੁੱਖ –ਮਾਤਰ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਲੈ ਕੇ ਅਗੇ ਵਧਿਆ । ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਕੋਹਲ ਦੇ ਤੱਟ ਉਤੇ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਇਕ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਿਆ ।ਅਰਬ-ਖਲੀਫਿਆ ਦੀ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀਆਂ ਗਲਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਹਜ਼ਰਤ ਉਮਰ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਅਲੀ ਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸਲਾਮ ,ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ,ਅਫਗਾਨੀਸਤਾਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਇਹਨਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਖੁੰਦ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਸਰ ਥੱਲੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ।ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਮੂਹੰ ਕੀਤਾ ।ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਤੁਰਕਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸਿੱਧ ਕਰੇਇਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅੜ ਨਹੀ ਸਕਿਆ ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਸੀ ।ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜ-ਪੂਤ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਪਰੋਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਖੜੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਮਿਹਨਤੀ-ਜਨਤਾ ਇਹਨਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤਰਾਹ ਤਰਾਹ ਕਰਦੀ ਤੁਰਕ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁਕਤੀ –ਦਾਤਾ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ।ਇਹੋ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਥੋਹੜੇ ਜਿਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ,ਪੂਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉਤੇ ਤੁਰਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਉਹਨਾਂ ਅਧੀਨ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ।ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੁਲ ਕਰ ਗਏ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜੱਟ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਗਏ ਪਰ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਖਾਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਛੂਤ ਤੇ ਅਰਧ-ਅਛੂਤ ਵਾਲੇਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਿੱਚ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਜਦ ਕਈ ਤੁਰਕਾਂ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ,ਤਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕ ਹੀ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅੰਦਰ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਜਿੱਤ ਗਏ ਤਾਂ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਵੀ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਫੂੰਕ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਤੁਰਕ ਜਿੱਤ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚ ਸਕਦੀ ਹੈ .ਜੇ ਉਹ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਮੂੜ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਾਨ-ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਟਾ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਛੂਤ ਤੇ ਅਰਧ –ਅਛੂਤ ਵੀ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਰਾਜਪੂਤ ਜਿੱਤ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਆਰਥਕ ਦਿਸ਼ਾ ਹੋਰ ਭੈੜੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਘ੍ਰਿਹਨਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਰਹਾਂਗੇ ਪਰ ਜੇ ਤੁਰਕ ਜਿੱਤ ਜਾਣ ਤਾਂ ਤੁਰਕ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਘ੍ਰਿਹਨਾ ਨਹੀ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ,ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਾਹਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ .ਇਹ ਹਨ ਉਹ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਕਾਰਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਰਾਜਪੂਤ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਾਂਗ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਏ .
ਤੁਰਕ ਦਾ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਕਬਜਾ ਹੋ ਗਿਆ .ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਕਈ ਪੱਖਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ .ਇਲਮ ਨਜ਼ੂਮ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਪਕ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਸੀ, ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ .ਤੁਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ .ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ,ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਤੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਲਗ ਪਈ . ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੁਰਕ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ “ਅੱਲਾ ਹੂਅਕਬਰ “ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੰਦੇ ਹੋਏ,ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤਿੱਖੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਮੁੜ ਤੀਖਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ .ਏਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀਆਂ ,ਦੇ ਕਲਾਮ ਅਤੇ ‘ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ‘ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਹਨ .ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰਾਂ ,ਮੁਕਦਮਾਂ ਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਉਤੇ ਸਿਧੇ ਹਮਲੇ ਕਿਤੇ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮਨਸੂਰ ਅਤੇ ਸਮਸਤਬਰੇਜ਼ ਵਰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਦੋਸਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇ ਰਹਿਮੀ ਤੇ ਬੇ –ਕ੍ਰਿਕੀ ਨਾਲ ਮਰਵਾਇਆ .ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ,ਨਾਮਦੇਵ, ਰਵਿਦਾਸ ਆਦਿ ਲੋਕ ਹਿਤੈਸ਼ਿਆ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਉਤੇ ਸਾਂਝੇ ਕਟਾਖਸ਼ ਕੀਤੇ. ਇਸਤਰੀ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇਂ ਜੁਰਮ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ . ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਤੀੱਖਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਜਨਤਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਖੜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਹੇਠ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧੀ .’ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਇਨਸਾਨੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਾਰੇ ‘ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਐਵੇਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਹੀ ਫਰਕ ਰਹਿ ਗਿਆ .ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਮੁਰਦਾ ਪ੍ਰਸਤੀ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਗਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਅਤੇ ਯੰਤਰ ਮੰਤਰ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਪੈ ਗਿਆ .ਫਰਕ ਸਿਰਫ ਇਹਨਾ ਸੀ ਕੀ ਉਹ ਜੰਤਰ ਨੂੰ ਤਾਬਿਸ਼ (ਤਬੀਤ) ਅਤੇ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਕਲਾਮ ਆਖਦੇ ਸਨ .ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਥੇ ਉਹ ਵੀ ਜਿੰਨਾ ,ਭੂਤਾਂ ,ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਏ .ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰ ਵੀ ਪਸ਼ੁ ਬਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਰਬਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕੰਘੀਆਂ ਪਾਈਆਂ .ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟੱਕਰ ਫਿਰ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ .ਇਸ ਟੱਕਰ ਦਾ ਸਿਖਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਕੁਝ ਇਕ ਸਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ –
ਜਿਵੇਂ ਕਲ –ਕਾਤੀ ,ਰਾਜੇ ਕਸਾਈ ,
ਧਰਮ ਪੰਖ ਕਰ ਉਡਾਰੀਐ,
ਕੂੜ ਉਮਾਵਸ ,ਵਰਤਿਆ ,ਸੱਚ ਚੰਦਰਮਾਂ ,
ਦਿੱਸੈ ਨਾਹੀਂ ਕਹਿ ਚੜਿਐ.
ਜਾਂ ,
ਰਾਜੇ ਸ਼ੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੀਤੇ ,
ਜਾਏ ਜਗਾਵਣ ਬੈਠੇ ਸੁੱਤੇ.
ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਇਰ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਵੀ ਇਓਂ ਲਿਖਿਆ –
ਸ਼ੱਕਰ ,ਖੰਡ, ਨਿਵਾਤ ਗੁੜ
ਮਾਖਿਓ ਮਾਝਾ ਦੁੱਧ ,
ਸੱਭੇ ਵਸਤਾਂ ਮਿਠੀਆਂ ,
ਰੱਬ ਨਾ ਪੁਜਣ ਤੁਧ .
ਭਾਵ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਮਜ੍ਹਬੀ ਮਜਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਰੱਬ ਤਕ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀ ਅਪੜਦੀ .ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ‘ਕਬੀਰ ‘ ਦਾ ਸਲੋਕ ਵੀ ਹੈ –
“ਦਾਲ ਪਹਿਤ ਅਰ ਲਿਪਸੀ,
ਕਰ-ਕਰਾ ਕਾ –ਸ਼ਾਰ ,
ਭੋਗਣ ਹਾਰੇ ਭੋਗਿਆ ,
ਮੂਰਤ ਕੇ ਮੁੱਖ ਛਾਰ .
ਇਹ ਸਲੋਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਗੀਰੂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਮਜ੍ਹਬਾਂ ਦੀ ਵਹਿਮ ਪ੍ਰਸਤੀ ,ਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਲੋਟੂ ਨਜ਼ਾਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਧਾਰ ਉਪਰ ਸੱਟ ਮਾਰਦੇ ਹਨ . ਕਬੀਰ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਰਾਦਰੀਵਾਦ ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਕਰਾਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰਦਾ ਹੈ .
ਤੁੰਬ ਕੱਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ,ਹਮ ਕੱਤ ਸੂਦ ,
ਹਮ ਕੱਤ ਲਹੂ, ਤੁੱਮ ਕੱਤ ਦੂਧ,
ਜੋ ਤੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ,ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਜਾਇਆ ,
ਆਨ ਵਾਟ ਕਾਹੇ ਨਹੀ ਆਇਆ .
ਕਬੀਰ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਮਜ੍ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆਕੇ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਮਜ੍ਹਬਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਣਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ:
ਕਬੀਰਾ ਹਲਦੀ ਪੀਲੀ
ਚੂਨਾ ਉੱਜਲ ਭਾਏ,
ਰਾਮ ਸਨੇਹੀ ਤੋ ਮਿਲੇ,
ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਵਰਣ ਗੁਆਏ .
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਮਾਨੁਜ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਈ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਮਜ੍ਹਬ ਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਹਿੰਦੂ ਅੰਨ੍ਹਾ ,ਤੁਰਕ ਕਾਨਾ
ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਗਿਆਨੀ ਸਿਆਣਾ.
ਇਸ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਵਲੋਂ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਰਕਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਵੀ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ .ਬਾਬਰ ਜੋ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋਇਆ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਵਾਂਗ ਹੀ ਲੋਕਾ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਦਾ ਸੀ.ਸੋ ਤੈਮੂਰ ਲੰਗ ਦੇ ਹਮਲੇ ਪਿੱਛੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਹਮਲਾਵਰ ਵਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ,ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾਵਰ ਵਲ ਦੇਸੀ ਦੇਸੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਰਵਈਆ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਸਕਦਾ . ਇਸ ਲਈ ਤੈਮੂਰਲੰਗ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਕੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਲੈ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਜਮਾ ਸਕਿਆ.ਬਾਬਰ ਆਪ ਇਰਾਨ ਦੇ ਖੁਰਾਸਾਨ ਇਲਾਕੇ ਉੱਪਰ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਬਲ ਵਿਚ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ ਆ ਪੁੱਜਾ.ਐਮਨਾਬਾਦ ਦੀ ਜੰਗ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਦਫੈਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਫੜ ਕੇ ਵਗਾਰ ਲੈਣੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ.ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਜੁਲਮ ਵਿਰੁਧ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਆਮ ਚਰਚਿਤ ਸ਼੍ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:-
ਪਾਓ ਦੀ ਜੰਜ ਲੈ ਕਾਬਲੋਂ ਧਾਇਆ,
ਜੋਰੀ ਮੰਗੇ ਦਾਨ ਵੇ ਲਾਲੋ,
ਸ਼ਰਮ ਧਰਮ ਦੋਏ ਛੁਪ ਖਲੋਤੇ,
ਕੂੜ ਫਿਰੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੇ ਲਾਲੋ.. ////
ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਕਾਜੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਰਹਿ ਗਈ
ਅਗਧ ਪੜ੍ਹੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਵੇ ਲਾਲੋ ,
ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ –


ਜਿਨ ਸਿਰ ਸੋਹਿਨ ਪੱਟੀਆ,
ਮੰਗੀ ਪਏ ਸੰਧੂਰ ‘
ਸੋ ਸਿਰ ਕਾਤੀ ਮੁੰਡੀਐ,
ਗਲ ਮੈਂ ਆਵੈ ਧੂੜ ..
ਬਾਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ’ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ.ਪਰ ਬਾਬਰ ਦੀ ਜੇਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਕੋਰੀਆਂ, ਕਟਾਖਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਕੈਦੀਆਂ ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਾਬਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ.ਬਾਬਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸਦਵਾ ਘਲਿਆ .ਇੱਥੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗਲਬਾਤ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਬਦ ਕਾਫੀ ਮਹਾਨਤਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ:
ਖੁਰਾਸਾਨ ਖਸਮਾਨਾ ਕੀਆ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਡਰਾਇਆ,
ਏਤੀ ਮਾਰ ਪਈ ਕੁਰਲਾਣੈ, ਤੈ ਕੀ ਦਰਦ ਨਾ ਆਇਆ ,
ਤੂੰ ਕਰਤਾ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਸੋਈ, ਜੇ ਸਕਤਾ ਸਕਤੇ ਕੋ ਮਾਰੇ ,
ਤਾਂ ਮਨ ਰੋਸ ਨਾ ਹੋਈ.
ਬਾਬਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅੰਦਰਲੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਜਾਂ ਇਉਂ ਆਖੋ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਉਮੰਗਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਨਾਵਾਕਿਫ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਰਹੀ ਲੁਟੇਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਐਨਕ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਸੀ. ਅਜਿਹਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਬਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਿਵੇਂ ਮਲਕ ਭਾਗੋ ਜਿਹੇ ਲੁਟੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ .ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਤੇ ਭਾਰੂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਰੋਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ.
ਇੱਥੋਂ ਬਾਬਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਮੋੜ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਰ ਧਾੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ . ਹੁਣ ਫਿਰ ਬਾਬਰ ਦੀ ਫੌਜ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੁਰਕਾਂ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਜੁਲਮ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਸਮਝੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ. ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਬਰਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੀ ਫੌਜ਼ ਬਾਬਰ ਦੇ ਅਠਾਰ੍ਹਾਂ ਹਜਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈ. ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੁਰਕ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹਿਦੁੰਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਚੁਕੇ ਸਨ. ਸੋ ਇਬ੍ਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਹਾਰ ਅਤੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਤੇ ਭਾਰੂ ਜਮਾਤਾਂ ਤੇ ਆਮ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ. ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪੋ ਵਿਚ ਟਕਰਾਂ ਦਸਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਇੱਕਮੁਠ ਸਨ ਤਦ ਵੀ ਉਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕੇ.ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਬ੍ਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਹਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਬਰ ਪਾਸ ਤੋਪਾਂ ਸਨ ਜੋ ਇਬ੍ਰਾਹੀਮ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਸਨ. ਇਬ੍ਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਹਾਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਥੀ ਤੋਪਾਂ ਤੋਂ ਦਰ ਗਏ ਸਨ. ਇਹ ਅਧੂਰੀ ਜਿਹੀ ਦਲੀਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਸਲ ਤਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀ ਕਿਉਂ ਜੋ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਹਮਾਂਯੂ ਦੀ ਫੌਜ ਫਿਰ ਆਪਹੁਦਰੀ ਹੋ ਕਿ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਕੁੱਟਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਹਮਾਂਯੂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਗ ਪਈ .ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ , ਇਉਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
‘ਆਵਣ ਅਠਤਰੇ, ਜਾਵਣ ਸਤਨਵੇਂ ,ਹੋਰ ਵੀ ਉਠਸੀ ਮਰਦ ਕਾ ਚੇਲਾ .’
ਹਮਾਂਯੂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਰੁਧ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰਾਜ ਬਣਤਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਮੀਨ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂ ਵਾਲਾ ਸਰਕਾਰੀ ਹਿੱਸਾ ਅਨਜ਼ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਕੇਵਲ ਦੱਸਵਾਂ ਮੁਕਰਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲੁੱਟ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ. ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਜੋ ਮਾਂ ਵਲੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ [ਪਿਤਾ ਵਲੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਖਾਲਸ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜੋ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਉਲਟ ਬਗਦਾਦ(ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ) ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ. ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਬਣਿਆ ਮਾਲ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸੜਕ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ,ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਜਿਹਾ ਨਿਯਮ ਬਧ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇਸ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਤੇ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤਕ ੫-੫ ਮੀਲ ਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣਾ,ਪੰਜ ਪੰਜ ਮੀਲ ਤੇ ਬੁਰਜ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਟਮਕ ਰਖਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਖਤਰੇ ਸਮੇਂ ਟਮਕ ਬਜਾ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਖਬਰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਪੁਜਾਈ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਰਖਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਸਕਣ. ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਡਾਕ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣਾ. ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਖਬਰ ਘੱਲਣ ਲਈ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਡਾਕ ਰਹਿਣ ਚਿਠੀ ਵੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਮੀਲ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟੇ ਦੀ ਸਪੀਡ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਸੀ. ਡਾਕ ਭੇਜਣ ਦੇ ਅੱਡੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਕੋਹ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਬੁਰਜ ਸਨ ਜਿਥੇ ਇੱਕ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਡਾਕ ਦਾ ਥੈਲਾ ਲੈ ਕਿ ਪਹੁੰਚਦਾ . ਉਥੋਂ ਦੂਜਾ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਡਾਕ ਵਾਲਾ ਥੈਲਾ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਬੁਰਜ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ. ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਸੁਚਜੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ. ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਤੁਰਕਾਂ ,ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਅਤੇ ਹਮਾਂਯੂ ਦੀ ਆਪਹੁਦਰਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰੁਧ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦਾ ਰਾਜ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਤਕ ਫੈਲ ਗਿਆ. ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦਾ ਰਾਜ ਕਾਲ ਸਿਰਫ ਛੇ ਸਾਲ ਹੈ ਐਪਰ ਇਹਨਾਂ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਪੂਰੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ,ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਜਮਾਤੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ. ਇਹ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਜਾਂ ਦਨਾਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ.
ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਆਦਲ ਸ਼ਾਹ ਵੇਲੇ ਫਿਰ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤਿਖੀ ਹੋ ਗਈ.ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਾਕਮ ਹੇਮੂੰ ਨੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ. ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਜਨਤਾ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟੀ ਗਈ. ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹਮਾਂਯੂ ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਫਿਰ ਰਾਜਿਆਂ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਗਿਆ.ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਜੁਰਬੇ ਤੋਂ ਸਬਕ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਜਦ ਅਕਬਰ ਦੀ ਉਮਰ ਕੇਵਲ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਮੇ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਵਾਲੇ ਦਸਤੂਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਹਾਲਾ ਨੇਮਬਧ ਕਰਨ ,ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਿਜਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਕਰ ਇਥੋਂ ਦੀ ਦਸਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਉਨਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ . ਅਕਬਰ ਨੇ ਵੀ ਬਗਦਾਦ ਨੂੰ ਨਜਰ-ਨਿਆਜ਼ ਭੇਜਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਖਿਲਾਉਣਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਦੀਨ ਇਲਾਹੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਸੀ.ਉਸ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਜੋ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਸੀ, ਨੂੰ ਮੱਕੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ . ਅਕਬਰ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਤੇ ਪੁੰਨ ਭੂਮੀ ਆਖ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ.ਅਕਬਰ ਨੇ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ ਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ. ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗੀਰਾਂ ਵੀ ਲਾਈਆਂ.ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਤੇ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰਾਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ. ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸਮੇਤ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ.
ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ. ਅਕਬਰ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ,ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ,ਔਰੰਗਜੇਬ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਰਾਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜੁਗ ਹੈ. ਭਾਵੇਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੜਬੜ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ. ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਜਾਰਤ ਯੂਰਪ ਤਕ ਪਸਰ ਗਈ. ਇਹੀ ਯੁਗ ਹੈ ਜਦ ਯੂਰਪ ਤੇ ਮਧ ਏਸੀਆ ਦੇ ਲੋਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਿਜਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਲੇ ਲੈਂਦੇ ਸਨ.ਯੂਰਪੀਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤੁਰਕਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਜਾਰਤੀ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਕੇ ਤਜਾਰਤ ਲਈ ਰਾਹ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਸੀ. ਜਦ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਯੂਰਪ ਨਾਲ ਤਿਜਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਖੁਸ਼ਕ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਸਤੇ ਤਿਜਾਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਸਤਾ ਲਭਦੇ ਲਭਦੇ ਹੀ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾ ਲਭੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਨ ਟਾਪੂਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਪੱਛਮੀ ਹਿੰਦੀ ਟਾਪੂ ਰਖ ਦਿਤਾ .ਅੱਜ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਹਿੰਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਿਜਾਰਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਲਭਦੇ ਲਭਦੇ ਹੀ ਵਾਸਕੋਡੀਗਾਮਾ ਨੇ ਅਫ੍ਰੀਕਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਕੇ ਜਦ ਅਫ੍ਰੀਕਾ ਦੇ ਦਖਣੀ ਸਿਰੇ ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕੇਪ ਆਫ ਗੁਡ ਹੋਪ (ਆਸ਼ ਦਾ ਸਥਾਨ) ਰਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਤੇ ਸੁਰਤ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਤਜਾਰਤੀ ਅੱਡੇ ਖੋਹਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਲਈ.ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਪੁਰਤਗੇਜਾਂ ਦੀ ਲਾਹੇਬੰਦ ਤਿਜਾਰਤ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੇ ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਿਜਾਰਤੀ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ. ਉਹ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਏ.ਉਹ ਹਿੰਦ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੀਆ ਕਪੜਾ ਖਰੀਦ ਕੇ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾਣ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਨਅਤੀ ਮਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੇਚਣ ਲਈ ਦੌੜੇ.ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿਜਾਰਤੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀਜ਼’ ਰਖ ਲਿਆ. ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੀਆਂ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਉਤੇ ਸਾਰੇ ਤਜਾਰਤੀ ਅੱਡੇ ਪੁਰਤਗੇਜਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਡੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਤਟ ਤੇ ਜਮਾ ਲਏ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀਜ਼’ ਰਖ ਲਏ.ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਲੁੱਟ ਖਸੁੱਟ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਜਿਹਦੀ ਘੱਟ ਵਧ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ.ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਵਾਲੇ ਯੂਰਪੀਨ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਮਾਲ ਬਿਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿਤਿਆਂ ਵੇਚਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਤਿਜਾਰਤ ਉੱਤੇ ਕਰਾਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ. ਇਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜਾਨੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤਾਜ ਮਹਿਲ, ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ,ਲਾਲ ਕਿਲਾ (ਦਿੱਲੀ) ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਤਖਤੇ ਤਾਊਸ ਵਰਗੇ ਅਡੰਬਰਾਂ ਤੇ ਖਰਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਨਵਾਬ ਤੇ ਰਾਜੇ ਐਸ਼ੋ ਇਸ਼ਰਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਗੜੂੰਦ ਹੋ ਗਏ. ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲ ਗਿਆ.ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਫਿਰ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਅਯਾਸ਼ੀ ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ. ਉਸ ਨੇ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਲਈ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਟੈਕਸ ਲਾਉਣ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਵੀ ਲੋਕਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀ. ਸ਼ਾਨੋ ਸ਼ੌਕਤ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਪੈਸਾ ਖਰਚਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਿਜਾਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ. ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪ ਗੱਦੀ ਸਾਂਭਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ. ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਅਯਾਸ਼ੀ ,ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਹੁੱਕੇ ਤੇ ਨਾਚ ਰੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਲਿਆ.
ਇਸ ਯੁਗ ਦਾ ਮੂਲ ਜਮਾਤੀ ਖਾਸਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਉਹ ਉੱਦਮ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁਧ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ‘ਅਪਰਾਧ’ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ.ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਹੜਪਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨਬ੍ਜ਼ ਤੇ ਠੀਕ ਹਥ ਉਸ ਏ ਸਾਲੇ ਕਿਰਪਾਲ ਦਾਸ ਨੇ ਰਖਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਪਠਾਣ ਆਪਣੀ ਫੌਜ਼ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ.
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀ ਉਘੀ ਮਿਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਫਿਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਮਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਹੈ. ਇਸ ਦਾ ਕਕ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਆਏ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪਰੋਹਿਤ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ . ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੇਤੇ ਰਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਥਾਪੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ੨੨ ਸੋਢੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਉ ਅਖੰ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਸੰਭਲ ਲਈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲਗ ਪਏ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਅਤੇ ਜਗੀਰੂ ਪਰੋਹਿਤ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਜ਼ਾਵਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਦੇ ਸਨ.ਐਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜੋ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਸੀ (ਵਪਾਰੀ ਜਮਾਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ,ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੌਲਵਿਆਂ ਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਵਿਰੁਧ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਆਗੂ ਜਮਾਤ ਸੀ)ਇਸੇ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਕ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸਹੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਚੁਣਿਆ ਸੀ. ਐਪਰ ਸਾਡੇ ਹੀ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰੀ ਬੈਠੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਡਟਵਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਚੁਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਦੇ ਧਨ ਉੱਪਰ ਪਲ ਰਹੇ ਸਨ.ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਹੀ ਵੜਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਗੋਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ. ਪਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਨੇ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਮਾਖੋਵਾਲ ਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ (ਜਿਸਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਨਾਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਹੈ)ਖਰੀਦ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਮਕਾਨ ਬਣਵਾ ਦਿਤਾ. ਇਹ ਘਟਨਾ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ.
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਸੀਸ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਦਸਤਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੋਠੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਵਣਜਾਰਾ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ.
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਜੋ ਲੁੱਟੀਆਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ,ਨੇ ਦਿੱਤੀ. ਸਾਹੂਕਾਰ,ਜਗੀਰਦਾਰ ਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ.ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਜਦ ਤਨਖਾਹਦਾਰ ਪਠਾਣ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਦੇਖ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਸਢੌਰੇ ਵਾਲਾ ਜੋ ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਸੀ ,ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਸਮੇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ . ਪੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਈ ਪੁਤਰ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਪਰ ਜਿਸ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤਨਖਾਹਦਾਰ ੫੦੦ ਮੁਲਾਜਮ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹੀ ਫੌਜ ਪੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ੫੦੦ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅੜ ਨਾ ਸਕੀ. ਇਸ ਸਾਕੇ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਤਨਖਾਈਆ ਫੌਜ ਨਾਲੋਂ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਲੜਨੇ ਵਾਲੇ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ (ਵਲੰਟੀਅਰ) ਜਿਆਦਾ ਜੂਝ ਸਕਦੇ ਹਨ .ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਦਸਤੁਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ . ਤਨਖਾਈਆ (ਤਨਖਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ)ਇਕ ਗਾਲੀ ਬਣ ਗਈ .ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਮਜ੍ਹਬੀ’ (ਇਕ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਬਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਘਿਰਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਵੀ ਇਕ ਗਾਲੀ ਬਣ ਗਈ .ਸੋ ,ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਕੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਭਿਅਤਾ ,ਨਵੀਆਂ ਜਮਾਤੀ ਲੋੜਾ ਅਨੁਸਾਰ ,ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੁਨਿਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਨਵੀਂ ਜਮਾਤੀ ਸੂਝ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ, ਨਵਾਂ ਦਸਤੁਰ ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਦੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜਗੀਰੂ ਪ੍ਰਬੰਧ ,ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ .
ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਸ਼ੂਦਰ ਅਥਵਾ ਗੁਲਾਮ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ , ਇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਲੱਛਮੀ (ਘਰ ਦੀ ਦੌਲਤ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ) ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜਾਉਣ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਿਆ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ . ਪਤੀ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤੀ ਨਾਲ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ . ਬਹੁਤਿਆਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਸੌਗ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ .ਅਤੇ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ,ਔਰਤ ਨੂੰ ਨਿਜ਼ਾਮ ਪੜਨ ਦਾ ਹੱਕ ,ਕੁਰਾਨ ਪੜਨ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਸਮੇਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਹੱਕ –ਮਹਿਰ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਦੁੱਖ ਧਰ ਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮਜ੍ਹਬੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਸਬਾਬ (ਪੁੰਨ ਜਾਂ ਚੰਗਾ ਕੰਮ) ਸਮਝਦੇ ਸਨ .ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੀਤਾ .ਅਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਬੜਨ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਰੇ ਔਰਤ ਵਿਰੋਧੀ ਰਿਵਾਂਜਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿਤਾ. ਔਰਤ ਲਈ ਫੌਜ ਦਾ ਜਰਨਲ (ਜਥੇਦਾਰ) ਬਨਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿਤਾ . ਦੁਖਤਰਕੁਸ਼ੀ ਵਿਰੁਧ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਥੇ ਤੱਕ ਗਏ ਕਿ ਉਹਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਮਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ. ਔਰਤ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਜਿਣਸੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਰਜ਼ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ. ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਾਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਉਣ ਵੇਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ .
ਦੂਜਾ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤਾ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਤੇ ਮੁੜ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲਾਹਨਤ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ . ਹਿੰਦੂ-ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਇੱਕਠੇ ਖਾਣਾ ਤਾਂ ਕੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਣ ਨਾਲ ਵੀ ਖਾਣਾ ਭ੍ਰਸਟ ਹੋ ਗਿਆ, ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ . ਐਪਰ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਵਿਚ ਇੱਕਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਬਰਾਦਰੀ ਵਾਦ ਤੇ ਛੂਤ ਛਾਤ ਤੇ ਕਾਫੀ ਸੱਟ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਹ ਵੀ ਰਸਮੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ. ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਮੇਂ ਇਕ ਬਾੱਟੇ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਬਾੱਟੇ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸਿਓਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੱਕ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਪਹਿਲੇ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਫੇਰ ਕੇ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਕਿ ਅਜ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁਰਾਣਾ ਬਰਾਦਰੀਵਾਦ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਬਰਾਦਰੀ ਹੋ ,ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ . ਇਹ ਗੱਲ ਅਜ ਵੀ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ.
ਤੀਜੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਗੀਰੂ ਰਿਵਾਜ਼ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਰਾਜੇ ਜਾਂ ਪੀਰ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਥਾਪ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਯੋਗ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ. ਇਹ ਜਗੀਰੂ ਪ੍ਰਮੰਪਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਸਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੀ. ਜਿਸ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਾਬੇ ਬਕਾਲੇ ਵਿੱਖੇ ਸੋਢੀਆਂ ਦੀ ਆਪੋਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਸੀ. ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਮਾਤ ਉਪਰ ਹੋਣ ਦੇ ਇਸ ਰਿਵਾਜ਼ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੀ ਕਰ ਦਿਤਾ. ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੇ ਆਪ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਬਣਾਏ,ਤੇ ਮੁੜ ਉਨ੍ਹਾ ਪਾਸੋਂ ਆਪ ਸਿੱਖ ਬਣਿਆ. ਇਹ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਗੱਦੀ-ਦਾਰੀ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਵੇ. ਭਾਵੇਂ ਅਜੇ ਵੀ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਰਧਾਲੂ ਅੱਜ ਵੀ ‘ਆਪੇ ਗੁਰ ਚੇਲਾ’ ਤਾਂ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮਹਾਨ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਉਠੀ ਹੋਈ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀ ਜੋੜਦੇ. ‘ਆਪੇ ਗੁਰ ਚੇਲਾ’ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕੋ ਹੀ ਆਦਮੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਆਗੂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ . ਵੇਦਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜਗਤ ਗੁਰੂ (ਜਗਧ ਗੁਰੂ) ਦਾ ਵੀ ਸਹੀ ਅਰਥ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸੰਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਜਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਥਿਆਰ ਮਜ੍ਹਬੀ ਵਿਤਕਰੇ ਉਤੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ . ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਿਆ ਲਿਖਤਾਂ ਜੋ ਸਵਈਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ , ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ . ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਜ੍ਹਬੀ ਹੋਣਾ –ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਜ੍ਹਬ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੋਣਾ ਇਕ ਗਾਲੀ ਬਣ ਗਿਆ . ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸਬਦ ਸਫਾਈ ਮਜਦੂਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਲਗਾ.
ਚੌਥਾ ਮਹਾਨ ਉਦਮ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤਾ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਦਾਅਵੇ ‘ਰਾਜਾ ਰੱਬ ਵਲੋਂ’ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਥਾਪੇ ਗਏ ਹਨ ‘ ਵਿਰੁੱਧ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਅਰੰਭੀ . ਪਹਿਲੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਇਸੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੋਈਆਂ ਕਿ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਹੋਕਾ , ਦੁਸਮਣਾ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰ ਬੰਦ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੱਦਾ , ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਦੇ ਇਸ ਰਿਵਾਜ਼ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ ਕਿ ਹਥਿਆਰ ਰਖੱਣ ਤੇ ਵਰਤਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਕੇਵਲ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ,ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ , ਵੈਸ਼ ਤੇ ਸੂਦਰ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀ ਫੜ ਸਕਦੇ . ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾ ਮਿਹਨਤੀ ਪਰ ਲੁੱਟੀਆਂ ਪੁਟੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਉਤੇ ਲਕੀਰ ਫਿਰ ਦੀਤੀ. ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਆਪ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ , ਭੂਤ ਅੱਗੇ ਚਲੇ ਗਏ .ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਰਿਵਾਜ਼ ਤੇ ਵੀ ਚੋਖੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ . ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਅੰਨੇ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਣੇ ਦੱਸ ਕੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਖੜੇ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਰੋਕਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤਿ ਢੁਕਵਾਂ ਸੀ . ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਵਧਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੀ. ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ ਨਹੀ ਹੈ. ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਕਤੀ ‘ਕਰਤਵ’ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ‘ਕਰਤਵ’ ਹੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਭਾਰੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਗੁਰੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਾਲਮ ਸਰਕਾਰ, ਰਾਜੇ ਰਜਵਾੜੇ ਤੇ ਨਵਾਬ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਾਨੀ ਦੁਸਮਨ ਬਣ ਗਏ . ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਰਾਖੇ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵੈਰੀ ਸਨ . ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮੋੜ ਉਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ,ਕਿਰਤੀਆਂ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵੇਓਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਨੇ ਲੁਟਿਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਰੁਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ,ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੁਸਮਨ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ . ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਅਹਿਲਕਾਰੀ ਸੀ ਜਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਹਮਲੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਬਦਾਲੀ ਜਾਂ ਦੁਰਾਨੀ . ਆਓ ਕੁਝ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਘੋਖੀਏ.
ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਜੰਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੂਫੀ ਫ਼ਕੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਸੀ.
ਦੂਜੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲਾ ਛਡਾਉਣ ਲਈ ਸਿਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ‘ਕੁਰਾਨ’ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਧੀ ਸੀ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗਊ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾ ਉਤੇ ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀ ਕਰਨਗੇ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਦੁਸਮਨ ‘ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ’ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਸਮਾਂ ਦੀ ਰੱਤੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀ ਕੀਤੀ . ਪਰ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨਜਦੀਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਿਰਣ ਉਪਰੰਤ ਰੋਪੜ ਦੇ ਇਕ ਪਠਾਣ ਨੇ ਜੋ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠੇ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਦਸਤਕਾਰ ਸੀ , ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤੀ ਆਗੂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤੌ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕੀਤੀ , ਜਾਣੀ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੁਵਾਈਂ ਦਾ ਭੁਲਿਖਾ ਦੱਸ ਕੇ ਜਾਨ ਬਚਾਈ .
ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਦ ਦੁਬਾਰਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਫੌਜੀ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਤਾਂ ਗੰਨੀ ਖਾਂ ਤੇ ਨੱਬੀ ਖਾਂ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਘੋੜਿਆ ਦੇ ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਰਾਖੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨੀਲੇ ਕਪੜੇ ਪਵਾ ਕੇ ‘ਉਚ ਦਾ ਪੀਰ’ ਦੱਸ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨੀ ਲਈ ਖਤਰਾ ਮੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ . ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀ , ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਓਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਰਾਖੇ ਅਤੇ ਢਿਹ ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਜਗੀਰੂ ਸਮਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਪੈਰ ਪੈਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਉਸ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੂਬਾ ਸਰਹੰਦ ਜਦ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਇਹੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਰਾਮਾਤ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਵਾਬ ਦੇ ਪੰਜੇ ਦੇ ਪਾਵੇ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਰ ਲੱਗਾ ਜਿਸ ਉਤੇ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਸੀ , ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕਰਾਮਾਤ ਨਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਪਣੇ ਕਰਤਬ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਜਦੋਂ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜੋ ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਸੀ , ਨੇ ਸ਼ਯਦ-ਖਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, ਕਿ ਤੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਗੁਨਾਹ ਕਰੇਂਗਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨਾ ਖੁਦਾ ਨੂੰ ਨਰਾਜ ਕਰਨਾ ਹੈ . ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਪਹੁੰਚਾ .ਲੜਾਈ ਸੁਰੂ ਹੋ ਗਈ.ਲੜਾਈ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਦੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਖੁਦਾ ਦਾ ਦੋਸਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ , ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਹਿਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇੱਕਲੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਲੜ ਲਏ; ਜਾਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂ ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ ਜਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹਰਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ . ਉਸੇ ਰਾਤ ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ਕਸ਼ ਨੇ ਜਗਾਇਆ ਤੇ ਤੰਬੂ ਤੋ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਂਦਾ ‍. ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਨੇ ਜਦ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਤੁ ਕੋਣ ਹੈ ? ਤਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਉਤੇ ਚੜ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕੇ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਹਾਂ . ਜਾ ਤੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾ . ਆਪਾਂ ਦੋਵੇਂ ਆਪੋਂ ਵਿਚ ਲੜ ਕੇ ਹਾਰ ਜਿੱਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ , ਐਵੇਂ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂ ਮਰਵਾਉਣ ਦਾ ਕਿ ਫਾਇਦਾ ਸ਼ਯਦ ਖਾਂ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦੇ ਪੈਰੀ ਪੈ ਗਿਆ . ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਲਾਹ ਕੇ , ਫੌਜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਧਰੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਪਰਤ ਗਈ .
ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸ਼ਪਸ਼ਟ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਿੱਖ , ਢਹਿਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਜਗੀਰੂ ਸਮਾਜ ਸਮੇਂ ਅੰਗਾਵਧੂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਭੇਤ ਸਨ . ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸਵਈਏ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ,
“ਇਨਹੀ ਕਿ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸੇ ਹਮ ਹੈਂ
ਨਹੀ ਤੋਂ ਮੂਹੰ ਸੇ ਗ੍ਰੀਬ ਕਰੋੜ ਪੜੇ “
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਦੇੜ ਜਾਨ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਦੇ ਕੇ ਘੱਲਿਆ . ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਈ ਘੋਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ . ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਹੰਦ ਉਪਰ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਸਰਹੰਦ ਨੂੰ ਲੁਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿਤਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁਟਵਾਈ ਗਿਆ . ਕਈ ਥਾਈਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਟਵਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੁਕਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਇਕ ਰਜਵਾੜਾ ਬਨਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਣੇ ਸੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ . ਉਸਨੇ ਜਗੀਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਰਸਮੇਂ ਰਿਵਾਜ਼ ਅਪਨਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ . ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਉਤਰ ਰਹੇ ਸੋਧ-ਵਾਧ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰੋਹ ਜਾਗ ਪਿਆ ਅਖੀਰ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ੧੧ਵਾਂ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਚ ਇਕ ਕੱਚਾ ਕਿਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਪੁਰਖੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦੀਤੀ . ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਉਲੀਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਗੇਵਧੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ ਅਤੇ ਜਗੀਰੂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰਕੇ ਇਕ ਲੋਕਰਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੀ ਉਲਟ ਸੀ. ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਤਟ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਇਸ ਡਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ. ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤਾਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ ਪ੍ਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਲੜਾਈ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਹਿ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਸੀ.
ਬਾਬੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਤੱਤ ਖਾਲਸਾ ਫਿਰ ਰਜਵਾੜੇ ਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰੁਧ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ. ਇਸ ਤੱਤ ਖਾਲਸੇ(ਅਸਲੀ ਖਾਲਸੇ )ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਸਮਰਥਨ ਹੀ ਸੀ.ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੁਝਾਰ ਤੇ ਗਭਰੂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਲਦੇ ਰਹੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਦੀ ਗਈ.ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਈ ਵੇਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਈ ਵੇਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫੜਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ਵੀ ਰੱਖੇ ਗਏ.ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਵਰਗੇ ਹਮਲਾਵਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕੇ.ਕਈ ਅੱਗੇ ਵਧੂ ਲੋਕ ਇਸ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਕੀਮ ਇਹਨਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਦਵਾਦਾਰੂ ਮੁਫਤ ਕਰਦੇ ਸਨ . ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਤੇ ਘੋੜੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਹੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੀ ਸੀ.ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਫੰਡ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖਜਾਨਾ ਸੀ.ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦਾ ਜੋਰ ਪੈਣ ਤੇ ਇਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੁਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੌਕਾ ਪੈਣ ਤੇ ਫਿਰ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਧਾਵਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ. ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ਼ ਜਦੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵਜੋਂ ਹੁੰਦੀ ਲੋਕਾ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਟਕਰਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਜਬਰੀ ਲੈ ਜਾਣ ਵਿਰੁਧ ਲੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਬਦਲਾ ਵੀ ਲੈਂਦੇ.
ਨਿੱਤ ਦਿਹਾੜੀ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤੇ ਮੁਠਭੇੜਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਤਾਕਤ ਫੜਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੂਬਾ ਖਾਂ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਹੌਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਨਵਾਬੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ.ਜਗੀਰਦਾਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਨਵਾਬੀ ਤੱਤ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਪ੍ਰ ਕੁਝ ਇੱਕ ਆਗੂਆਂ ਇਹ ਸੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਨਵਾਬੀ ਕਿਸੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ.(ਘਰ ਆਈ ਕੁੜਮਾਈ ਮੋੜਨੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ).ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੱਖਾ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵਾਬੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ. ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲ ਗਿਆ.ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਲੋਕ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਜੂਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਰੋਹਬ ਦਾਬ ਨਾਲ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ. ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਜਥੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਾਰ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਕਰ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਵਧ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ੧੨(ਮਿਸਲਾਂ )ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ.ਹਰ ਇੱਕ ਜਥੇਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ.ਉਸ ਦੇ ਪਾਸ ਜਿੰਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਮਿਸਲ ਸੀ ਉਤਨੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਉੱਤੇ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ.ਪੂਰਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ. ਹੁਣ ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਸਾਂਝੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਣ ਲੱਗ ਪਾਏ ਪ੍ਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਅਰਥਾਤ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਲਾਕਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਝਗੜੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ. ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਭਾਵ ਦੀ ਘਟ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਜਗੀਰੂ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲਕਸਾ ਵਧ ਗਈ.ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਦਮਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਪ੍ਰ ਜਦ ਇਹ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਬਦਲ ਗਈ.ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਲਾਕਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਵਡੇ ਘੋਲ ਅਰੰਭੇ.ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਈਆਂ ਤੋਪਾਂ ਕਢਵਾ ਕੇ ਉਸ ਪਾਸ ਕਾਬਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਲਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣ ਬੈਠਾ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਦਾ ਕੌਰ ਜੋ ਆਪ ਇੱਕ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ,ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ.ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ .ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਂ ਮਿਸਲਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ. ਅਖੀਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਬੈਠਾ.ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਤੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ.
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹੁਣ ਆਮ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਰਿਹਾ. ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਵੱਲੋਂ ਉਲੀਕੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ.ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਆਪਪੁਰਾਣੇ ਜਗੀਰੂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦਾ ਚਲਿਆ ਗਿਆ. ਉਸਦੀਆਂ ਕਈ ਰਾਣੀਆਂ
ਤੇ ਕਈ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਪਰ ਲੜਕੀ ਇੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ.ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਤਕ ਸਿੱਖ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੁਖਤਰ ਕਸ਼ੀ (ਧੀਆਂ ਮਾਰਨ )ਦਾ ਰਵਾਜ ਚਾਲੂ ਹੋ ਗਿਆ.ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਰਾਣੀਆਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਤੀ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ.ਛੂਤ ਛਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਵਾਦ ਮੁੜ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਉਚ੍ਚ ਅ ਵੜਿਆ.ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਖੋਜਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਤੇ ਖੋਜਨਾ ਰਸਮੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ. ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਆ ਵੜੀ. ਆਰਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਰਵਾਜ ਫਿਰ ਆ ਗਿਆ.ਆਦਿ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਚੌਥਾ ਪੌੜਾ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲਗ ਬਿਠਾਉਣ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਅਲਗ ਪੰਗਤ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੁਰੀਤੀ ਮੁੜ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਜਿਹੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮੱਤ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਵੜੀ.ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਪਾਸੋਂ ਲਕਰ ੧/੪ ਤੋਂ ਵਧਦਾ ਵਧਦਾ ੩/੪ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ.ਸਿੱਖੀ ਕੇਵਲ ਦਾਹੜੀ ਕੇਸ਼ ਰੱਖਣ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ.ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਜ੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਵਰਤਣ(ਐਕਸਪੋਲਾਇਟ ਕਰਨ ) ਲਈ ਕਈ ਇੱਕ ਲੰਮੀਆਂ ਦਾਹੜੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਹੜੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲਾ ਦਿੱਤੀ. ਸਿੱਖੀ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਗੀਰਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ.ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ. ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੱਕੇ ਵਿਚ ਹੋਈ ਗੋਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੱਕਾ ਘੁਮਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਘਸੋੜੀ ਅਤੇ ਛੂਤ ਛਾਤ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਦੱਸਣ ਲਈ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪੌਣਾਹਾਰੀ ਸਨ ,ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਰਬ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ, ਇਤਿਆਦ.ਮਿਹਨਤੀ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਤੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਭਾਵੇਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦੌਰ ਨਾਲੋਂ ਕਈਆਂ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸੀ ,ਪਰ ਕਈਆਂ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਦਾ ਧਨ ਬਟੋਰਨ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਵੀ ਪਾਈਆਂ. ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਵਧ ਗਈ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ . ਸੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,ਪੰਜਾਬੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸਰੋਂ ਭੇਜੀ ਗਈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿਚ ਕੌੜੀ ਗੈਸ ਫੈਲ ਗਈ.ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈਆਂ ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਇੱਕ ਅਹਿਲਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਭੇਦ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੇ ਮੁੜਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਮੈਦਾਨ ਮਾਰ ਲਿਆ. ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਪੈਰ ਨਾ ਲੱਗੇ . ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਜੀ ਜੰਗ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਜਨਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਜ ਘਰਾਨੇ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਜੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਤੋਂ ਹਾਰ ਖਾ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿਹਨਤੀ ਜਨਤਾ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਮੇਂ ਜੋ ਆਤੰਕ ਵਧਿਆ ਸੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਬਜਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਖਲਾਸੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ. ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ ਰੋਕ ਲਾ ਕੇ ਲੁਹਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ੧੮੫੭ ਦੇ ਗਦਰ ਸਮੇਂ ਤਾਂਤੀਆ ਟੋਪੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੜੀਆ ਬਰਾਦਰੀ ਨੇ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਪਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਨੇ ਕਈ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਜਿਵੇਂ ਰਸਮ ਸਤੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ ,ਜੰਮਦੀ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਜੁਰਮ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ,ਉੱਚੀਆਂ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਖੁਲ੍ਹਮ ਖੁਲ੍ਹਾ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ. ਰੇਲ ਡਾਕ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲ ਭੇਡ ਭਾਵ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ. ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜਰ ਵਿੱਚ ਊਚ ਨੀਚ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ(ਭਾਵੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਤੇ ਕੁਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ).ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰੁਧ ਸੰਨ ੧੮੪੫ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ੧੮੫੭ ਤੱਕ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜੀ ਨੇ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮੀਨ ਵੰਡ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇਣ , ਨਵੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੋਖੀ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ.ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੰਨ ੧੯੦੪ ਤੱਕ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਕੋਈ ਬਗਾਵਤ ਜਾਨ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠੀ . ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਮੰਗਾ ਕੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਠਾਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਐਂਵੇਂ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਕਨੂੰਨ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕੰਕੇਫ਼ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧੀਪਰ ੧੮੯੦ ਦੇ ਮੰਦਵਾੜੇ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ.੧੯੦੫ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ. ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲੰਕਾਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਕਪੜੇ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੱਚੇ ਸਨਅਤੀ ਮਾਲ ਦੇ ਭਾ ਡਿਗ ਪਏ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਉੱਤੇ ਭਾਰੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਿਸਾਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਭਿਆਲ ਜਮਾਤ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਰੁਧ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਢਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ .ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਰੋਜਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ੋੰ ਭਰ ਚਲਾ ਗਿਆ.ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਭਿਆਲ ਜਮਾਤ ਜਗੀਰਦਾਰ ਵਿਰੁਧ ਘੋਲ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ.
ਸੰਨ ੧੯੧੩ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ.ਇਸ ਜੰਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀ ਛਤਰਛਾਇਆ ਥੱਲੇ ਬਸਤੀਆਂ ਅੰਦਰ ਜਗੀਰੂ ਰਹਿੰਦ ਖੁਹੰਦ ਵਿਰੁਧ ਕਿਸਾਨੀ ਘੋਲ ਤਿੱਖੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਦਾ ਸਦਕਾ ਯੂਰਪ ਅੰਦਰ ਮਜਦੂਰ ਜਮਾਤ ਵਲੋਂ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੇਂ ਸਨ.ਚੀਨ ਤੇ ਹੋਰ ਪੂਰਬੀ ਏਸੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਰੋਧੀ ਜੰਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ.ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਢਣ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਚੁਕੀ ਸੀ ਉੱਥੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਨਵੇਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜਗੀਰੂ ਢਾਂਚੇ ਵਿਰੁਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਠ ਰਹੇ ਸਨ. ਜੰਗ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ੧੯੧੭ ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਮਜਦੂਰ ਜਮਾਤ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈ. ਚੀਨ ਅੰਦਰ ਡਾ. ਸਨ ਜ਼ਤ ਸੇਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਰੁਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਿਤਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ.ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੇ ਜੋ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਤਾਕਤ ਹਥਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਸਤਿਆਗ੍ਰਿਹ ਦਾ ਰਸਤਾ ਅਪਣਾਇਆ .ਪਰ ਜਦ ਇਸ ਘੋਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ਼ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਟੱਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਸਤਿਆਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਰਿਆਇਤਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈਆਂ .
ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਾਮਰਾਜੀ ਤੇ ਜਗੀਰੂ ਲੁੱਟ ਵਿਰੁਧ ਤਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਪਰ ਉਹ ਸ਼ੀ ਅਗਵਾਈ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਹਿਰ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ,ਕਿਧਰੇ ਮੁਜਰਾ ਲਹਿਰ ਜਿਵੇਂ ਮਦਰਾਸ ਤੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਯਰਕਾਊ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ . ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ੧੯੨੬-੨੯ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਨਿਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੋੜ ਕੇ ਲਾਉਣ ਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਕੌਮੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ੧੯੨੯ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਪਰ ਘੋਲ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਗਏ. ਟ੍ਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਤੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੋ ਗਿਆ . ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਇੱਕ ਨਰੋਈ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ. ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੀ ਲੁੱਟ ਵਿਰੁਧ ਥਾਂ ਥਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਫੁੱਟ ਪਏ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਚ ੧੯੩੫ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੋਖੀਆਂ ਰਿਆਇਤਾਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ ਇਸੇ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਨੂੰ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਕੇ ਫਿਰਕੂ ਘੋਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਜ੍ਹਬਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿਚ ਲੜਾ ਦਿੱਤਾ. ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬ ਕਰਨ ਲਈ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਫਿਰਕੂ ਅਧਾਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀ ਅਸਰ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ. ਸੰਨ ੧੯੩੭ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮਜਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਅਤਿਅੰਤ ਤਿੱਖੇ ਹੋ ਗਏ. ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਹਿਰ ਅੱਗੇ ਵਧੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਆ ਖਲੋਤੀ.ਸੰਨ ੧੯੩੯ ਵਿਚ ਜੰਗ ਛਿੜ ਪਈ.ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਵਧਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੁਹਰਾ ਨੰਗਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ. ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਤਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਜੋ ੧੯੪੬ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਘੋਲਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਲੱਗ ਪਏ. ਇਹਨਾਂ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਿਆ.ਇਸ ਜਦੋਜਹਿਦ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆ ਲਈ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਤੇ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਹਿਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਤੇ ਕਾਬਜ ਹੋ ਗਈ. ਇਹਨਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਹਰਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਤਹਿਤ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਪਾਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ.
ਅਜਾਦੀ ਉਪਰੰਤ ਜਦੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਵਰਗ ਦੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਹੋ ਲੋਕ ਬੁਲ੍ਹੇ ਵੱਢਣ ਲੱਗੇ ਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਢ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਨੀ ਵੰਡ ਤੇ ਲੁੱਟ ਵਿਰੁਧ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਉਠਣੇ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਏ. ਇਹਨਾਂ ਘੋਲਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਰਿਆਇਤਾਂ ਮਿਲੀਆਂ.੧੯੫੩-੫੪ ਵਿਚ ਮੌਰੂਸੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਹੱਕ ਦੇਣੇ ਪਏ.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਕਾਲ ਖਾਸਕਰ ੧੯੦੧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਸਮੁੱਚੀਅਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਨਹਿਰੂ ,ਗਾਂਧੀ ,ਸੁਭਾਸ਼ ਜਾਨ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ (ਜਗੀਰਦਾਰ,ਸਰਮਾਏਦਾਰ) ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ,ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਹਾਰਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ.
ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਲਿਖਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਾਖੀ ਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇਕੋ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਅਲਗ ਅਲਗ ਢੰਗ ਹਨ.ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਤੇ ਸੋਮਾ ਹੈ.ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਤੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ. ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸੰਦ ਜੋ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਘੋਲ ਵਿਚ ਉਨਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਉਨਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ . ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਲੋਕ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਅਸੂਲ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਦਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਉਨਤ ਹੋਏ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ. ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੋਹਰੀ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤ ਇਹਨਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ.ਪਰ ਆਖਰ ਜਿੱਤ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ.ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਮਿਹਨਤੀ ਜਮਾਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਲੋਟੂਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸੰਬੰਧ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਜਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ.

ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ(੧) - ਭਾਗ ਸਿੰਘ ‘ਸੱਜਣ’

ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨ ਨਾਂ ਭਾਵੇਂ ਵਖਰੇ ਵਖਰੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚੀ ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਅਨਿਖੜ ਸੰਬੰਧ ਹੈ.ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਹੀ ਹਨ.ਮਿਥਿਹਾਸ ਜਗੀਰਦਾਰ ਸਭਿਅਤਾ ਵੇਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਗੈਬੀ ਤੇ ਅਨਹੋਣੀ ਜੇਹੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੈਬੀ –ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਵਜੋ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ , ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਓਪਨਿਆਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਣੂੰ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਚੌਵੀ ਅਵਤਾਰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ .ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ .
ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੂਰਮੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ . ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਰਮਾਇਣ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਪਿਛੋਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਬਿਆਨ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਓਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿੱਚੀ ਜੋੜ-ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ .ਰੋਮਨ ਸਲਤਨਤ ਬਣੀ ਤੇ ਟੁੱਟੀ ,ਇਹ ਤਾਂ ਲਿਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣੀ ਤੇ ਕਿਉਂ ਟੁੱਟੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਸਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਆਏ ਤੇ ਵਸ ਗਏ .ਪੂਰਵ ਆਰਿਆ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਤਹਿਸ਼ ਨਹਿਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ;ਪਿੱਛੋਂ ਆਏ ਹੋਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪ ਹਾਰ ਗਏ ,ਇਹ ਤਾਂ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਾਰਨ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਣ ਇਤਿਆਦ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕੇ .ਸ਼ਕੰਦਰ ਆਜ਼ਮ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਇਲਾਕੇ ਮਾਕਦੂਨੀਆ ਤੋਂ ਚਲ ਕੇ ਤੁਰਕੀ ਇਰਾਨ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤਕ ਜਿੱਤਾਂ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦਾ ਚਲਾ ਆਇਆ ਪਰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਨਾ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਿਆ .ਇਤਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਿਕਰ ਨਹੀ ਕੀਤਾ .ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ,ਤਕੜੀ ਤੇ ਸਿਖਿਅਤ ਫੌਜ ਤੇ ਨਵੀਨ ਹਥਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਸੁਰਮਤਾਈ ਕਰਕੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਦੱਸ ਕੇ ਕੰਮ ਸਾਰ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ ਤੇ ਜਾਂ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ .
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਤਕਦਾ ਹੈ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ,ਜਿਵੇਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ,ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ,ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ .ਬਾਕੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦੇ ਵੀ ਪੱਕੇ ਗੁਰ ਹਨ .ਇਹ ਗੁਰ ਕਦੇ ਵੀ ਘੜੇ, ਵਧਾਏ ਘਟਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ .ਇਹ ਗੁਰ ਖੋਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੋਜਣ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ .ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਵੀ ਖੋਜੇ ਅਤੇ ਖੋਜਣ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਹੈ . ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਨਿਯਮ ਪਦਾਰਥਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਵਖਰੇ ਨਹੀਂ .ਜਿਵੇਂ ਰਸਾਇਣ ਜਾ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਜਾਂ ਨਵੀਂ ਵਸਤੂ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ .ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਹੋਣਾ ਤੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ . ਦੋ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖਹਿਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਖਿਚ ਅਤੇ ਸਮ ਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਰੇ ਧੱਕਣਾ. ਸਮ ਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੋਣ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਮ ਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਮੇਲ ਹੋ ਜਾਣਾ. ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸੰਤੁਲਨ :ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮਿੱਟ ਜਾਣਾ. ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਖਹਿ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ . ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਭਰਨਾ ਤੇ ਵਧਣਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਘਟਦੇ ਜਾਂ ਨਿਘਰਦੇ ਜਾਣਾ .ਇਸ ਵਾਧੇ ਘਾਟੇ ਦਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਹੱਡ ਤੇ ਅੱਪੜ ਕੇ ਮਿਕਦਾਰ ਦਾ ਸਿਫਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ,ਭਾਵ ਛੜਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਨਵੀਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ.ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਤਿਅੰਤ ਤਾਪ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਇਸਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣੀ .ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖੈਹ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਮੁੜ ਨਵੀਂ ਦੀ ਖੈਹ ਉਪਰੰਤ ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ.
ਜਿਵੇਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ,ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ,ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ਪਧਰ ਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ,ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਟੱਲ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਕਾਸ ਆਖਦੇ ਹਾਂ.
ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪਧਰ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਮ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ,ਇਨਕਲਾਬ ਜਾਂ ਜੁੱਗ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ. ਸੋ ਵਿਕਾਸ ਉਪਰੰਤ ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ ,ਫਿਰ ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਫਿਰ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸੇ ਦਾ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਹੈ . ਇਤਿਹਾਸ ਏਸ ਲਈ ਕੀ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ,ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ. ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਏਸ ਲਈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਪਦਾਰਥਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ.ਇਹ ਪਦਾਰਥਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹੈ. ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਭਾਗ ਹੈ. ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਹੀ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਗੁਰ ਹਨ ਜੋ ਆਮ ਜੀਵਨ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਪਦਾਰਥਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.ਆਓ ਜਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਘੋਖੀਏ .
ਜੀਵਨ ਕਿ ਹੈ? ਪਦਾਰਥਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਜੋ ਰਸਾਇਣਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਧ੍ਰਰ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਬਣਿਆ . ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦੇ ਹਪਰ ਉਸਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ.ਜਿਵੇਂ ਬਰਫ਼ ,ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭਾਫ ਇੱਕੋ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭੌਤਿਕ ਰੂਪ ਹਨ .ਪਰ ਮੂਲ ਤੱਤ H2O ਭਾਵ ਆਕਸੀਜਨ ਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਪਰ ਜਦ ਭਾਫ ੫੦੦ ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੇਡ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬੀਜਲ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਪਾੜਨ ਉਪਰੰਤ ਆਕਸੀਜਨ ਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਕਣ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਮੇਲ ਪਾਣੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਤੇ ਉੱਚ ਪਧਰੀ ਸ਼ਕਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤੱਤ ਮਿਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ . ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਦੋਵੇਂ ਮਿਟ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ. ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਗਾਤਾਰ ਕਈ ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ . ਬਿਜਲਾਣੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲਕੇ ਨਵੇਂ ਤੱਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਗਏ. ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕਈ ਆਈਸੋਟਾਪਸ ਬਣਦੇ ਚਲੇ ਗਏ. ਅਤੇ ਮੁੜ ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੇ ਆਈਸੋਟਾਪਸ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਚਲੇ ਗਏ . ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਖਾਸ ਉੱਚੀ ਪਧਰ ਉਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪਦਾਰਥ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਰਸਾਇਣਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਆਪਣੇ ਅਕਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਪਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋਣ ਦਾ ਗੁਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਉਂ ਆਖੋ ਕਿ ਬਾਹਰ ਪਏ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹਜਮ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ. ਉਸ ਬਾਹਰ ਪਏ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰ ਪਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ.ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਪਣਾ ਅਕਾਰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਦਾ ਅਕਾਰ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਬਾਕੀ ਪਦਾਰਥਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਾਂਗ ਇਹ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੋ ਤੇ ਮੁੜ ਦੋਨੋਂ ਹਿੱਸੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋ ਤੋਂ ਚਾਰ ,ਚਾਰ ਤੋਂ ਅਠ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ . ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਅੰਸ਼ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੈੱਲ (ਸੈੱਲ) ਆਖਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਹੈ. ਉਸ ਦੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦਾ ਪਦਾਰਥ ਕਦੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਦੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧ ਠੰਡਾ. ਪਰ ਇਹ ਜੀਵ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਹੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ੯੪ ਤੋਂ ੧੦੮ ਫਾਰਨਹੀਟ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੈ. ਜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਸਾਢੇ ੯੮ ਦਰਜੇ ਫਾਰਨਹੀਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਸੀਨਾ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਜੇ ਪਸੀਨਾ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਘਬਰਾ ਕੇ ਡਿਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਮਰ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਸਨ ਸਟ੍ਰੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ . ਜੇ ਤਾਪਮਾਨ ਸਾਢੇ ੯੮ ਦਰਜੇ ਫਾਰਨਹੀਟ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੂਈਂ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਸੁੰਨ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਹਰ ਜੀਵਨ ਸੈੱਲ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਧ ਘਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਸੋ ਹਰ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਕਿਰਿਆ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਰਕਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ. ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੀਂਹ ਹਨੇਰੀ ਗੜੇ ਆਦਿ ਇਹਨਾਂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਜੀਵ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਘੋਲ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਜੀਵ ਸੈੱਲ ਆਪਣਾ ਅਕਾਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਹਜਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ.ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਹਜਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਘੋਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ. ਇਹ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ,ਪਧਰ ਅਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਟੁੱਟ ਜਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਸਲ ਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ.
ਇਹ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਜੀਵ ਸੈੱਲ ਆਪੋ ਵਿਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੋ ,ਦੋ ਤੋਂ ਚਾਰ ਬਣਦੇ ਬਣਦੇ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ . ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਣ,ਸਰਦੀ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਟਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਾਉਣ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿ ਸਕਣ . ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਣ ਗਏ : ਇੱਕ ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਪਾਉਣ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ. ਅਜਿਹੇ ਸੈੱਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਕਾਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਚੋਖਾ ਜਾਏ, ਫਿਰ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਮੁੜ ਅਕਾਰ ਤੇ ਮੁੜ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਦੌਰ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਅਜਿਹੇ ਸੈੱਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਾਲੇ, ਘਾਹ ਬੂਟਿਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ .ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਰੂਪ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਗੁਣ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ .ਘਾਹ ਦੇ ਜਾਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦਰਖਤ ਤਕ ਇਹ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਜੀਵ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਹੱਦ ਤਕ ਸੰਖਿਆ ਵਧ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪੋ ਵਿਚ ਕੰਮ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ. ਕੋਈ ਜੜ੍ਹ ਰਹੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਖੁਰਾਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ(ਜੜ੍ਹ) ਕੋਈ ਅਕਾਰ ਨੂੰ ਖੜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਰਬਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਨਵਾਂ ਬੀਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਉਹਨਾਂ ਸਿਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪਾਉਣ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ,ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਤੇ ਆਪ ਖਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹਰਕਤ ਕਰਦੇ ਕਹੇ.ਇਹ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ,ਜਾਨਵਰ ਬਣਦੇ ਬਣਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ . ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹਨ. ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਨਕਲਾਬ, ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਮੁੜ ਇਨਕਲਾਬ , ਭਾਵ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ,ਮੁੜ ਮੁੜ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਦੌਰ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ.
ਜੀਵ ਕੀ ਹੈ? ਜੀਵ ਕਰੋੜਾਂ ਅਰਬਾਂ-ਖਰਬਾਂ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੁਨਣ, ਵੇਖਣ, ਸੁੰਘਣ, ਚੱਖਣ ਤੇ ਛੂਹਣ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਖਰੇ ਸੈੱਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਹਰ ਕਿੱਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਤੰਦ(ਟਿਸ਼ੂ) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ (ਤੰਦ) ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜੀਵ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਕੇ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਉਨਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ਜਾਂ ਬੇਜਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ (ਨਰਵਜ਼) ਸਰੀਰ ਦੇ ਹਰ ਅੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਰ ਟਿਸ਼ੂ ਤੇ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਉਸ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਂਭਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਤੰਦਾਂ, ਜਾਂ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਅਰਬਾਂ, ਖਰਬਾਂ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਜੋ ਤੰਦਾਂ-ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਨੂੰ ਜੀਵ ਆਖਦੇ ਹਨ।
ਜੀਵ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕ੍ਰਿਆ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਭਾਵ ਹਰ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੰਨ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਦੇ ਹਨ, ਅੱਖਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੱਕ ਸੁੰਘਦਾ ਹੈ, ਲੱਤਾਂ ਪੂਰੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੂੰਹ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਖੁਰਾਕ ਮਿਹਦਾ ਹਜ਼ਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਗਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸੈੱਲ ਦੇ ਹਾਜ਼ਮੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਿਲ ਇਸ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਛੋਟੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਤੇ ਹਰ ਤੰਦ ਤੇ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸੈੱਲ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਖੁਰਾਕ ਲੈ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਬੇ-ਲੋੜੀ ਚੀਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲਹੂ ਮੁੜ ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰਦੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਬੇ-ਲੋੜੀ ਵਸਤੂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਸਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਫ ਲਹੂ ਮੁੜ ਜਿਗਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਗਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਰਸ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਦਿਲ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵੱਲ ਘੱਲਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਖੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸੁੱਧ ਖੂਨ ਮੁੜ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਲ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਅੰਗ, ਟਿਸ਼ੂ ਤੇ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ 40 ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਹੈ ਅਰਬਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਘੋਲ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੇ ਇੱਕ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਤੱਕਦੇ ਹਾਂ।
ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਇਸ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖਾਸ ਹੱਦ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਖੀਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘਟਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘਾਟਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਹੱਦ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਜੀਵਨ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਹਰਕਤ ਬੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੀਵ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਘੋਲ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ ਤੰਦਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਜੋ ਵਾਹ ਬਾਹਰਲੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਪੈˆਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ, ਅਕਾਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗਿਆਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜੀਵ ਦੀ ਖੋ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਇਨਸਟਿੰਕਟ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਖੋ ਜਾਂ ਸੋਘ ਜਾਂ ਜਮਾਂਦਰੂ ਆਦਤ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਜੀਵ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਖੋ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੀਸਨਿੰਗ ਪਾਵਰ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੋ ਬਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਲਈ ਜਿਤਨਾ ਵਧੇਰੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਾ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਘੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਉਨਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਨਿੱਤ-ਦਿਹਾੜੀ ਦੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ, ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲੱਖਾਂ-ਕਰੋੜਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪੜਾਅ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਾਡੇ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਮੋਟੇ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜੜ੍ਹ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਇੱਕ ਉਹ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਹੇਠਾਂ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤਰਦੇ ਰਹੇ। ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਥੱਲੇ ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲੁਕਣ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧੇਰੇ ਚੂਨੇ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਰਹੇ ਜੋ ਅੱਜ ਸਿੱਪੀ, ਕੌਡੀ, ਘੋਗੇ ਸੰਖ, ਕੇਕੜਾ ਅਤੇ ਕੱਛੂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਤੇ ਆਪ ਫੜ ਹੋਣੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਧਕਦੇ ਅਤੇ ਮੋੜੇ ਕਟਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੂਨੇ ਦੇ ਸੈੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਏ ਅਤੇ ਕਰੜੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ।
ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਉੱਡ ਕੇ ਖੰਭ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਤੇ ਇਹ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਉੱਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਬਣ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਡਾਰੂ ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੇਫੜੇ ਵਧੇਰੇ ਉਨਤ ਹੋ ਗਏ। ਇਹੋ ਮੱਛੀਆਂ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਸਨ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਬੈਠਕ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਖੰਭ ਪੌਣ ਵਿੱਚ ਉੱਡਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਝ ਜਾਨਵਰ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਹਾਰ ਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਅੰਗਾਂ (ਲੱਤਾਂ ਤੇ ਬਾਹਾਂ) ਵਾਲੇ ਚੌਪਾਏ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉੱਨਤ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਜਾਨਵਰ ਬਾਂਦਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਉੱਨਤੀ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉੱਨਤ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਾਹਸ-ਕਾਰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ”ਬ੍ਰਹਮ (ਸੋਚ) ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਗਨੀ (ਗਰਮੀ) ਆਗਨ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਯੂ, ਵਾਯੂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ (ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ), ਜਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ (ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ), ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋਂ ਬਨਾਸਪਤੀ, ਬਨਾਸਪਤੀ ਤੋਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ, ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ।” ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ’ਵਿਸ਼ਨੂੰ’ ਦੀ ਨਾਭੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਮਲ ਦਾ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਜੀ ਨਿਕਲੇ, ਤੇ ਫਿਰ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਜੀ ਤੇ ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ’ਸੋਚ’ (ਬ੍ਰਹਮਾ) ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮੱਤ-ਭੇਦ ਵੀ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਂਝ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਕਰਤਾ ’ਖੁਦਾ’ ਮਾਲਕ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਡੀ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਜੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੌਵੀ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿਮ ਪਾਉਣ ਲਈ ਤੇ ਪੂਜਾ ਖਾਣ ਹਿੱਤ ਚੌਵੀ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਘੜ ਲੈˆਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਨਿਰਾ ਨਿਰਮੂਲ ਜਾਂ ਗਪੌੜ ਨਹੀਂ। 24 ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸਨੂੰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਵਤਾਰ ਭਾਵ ਚੇਤਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਰੂਪ ’ਕਛਪ ਅਵਤਾਰ’ ’ਕੱਛੂ’ ਅਵਤਾਰ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ’ਮੱਛ’ ਅਵਤਾਰ ਹੈ (ਮੱਛੀ) ਤੀਜਾ ’ਹੰਸ’ ਅਵਤਾਰ ਹੈ ਚੌਥਾ ਬੈਰਾਹ (ਸੂਰ) ਹੈ, ਪੰਜਵਾਂ ਨਰਸਿੰਗ (ਅੱਧਾ ਜਾਨਵਰ ਤੇ ਅੱਧਾ ਆਦਮੀ)। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ’ਗਿਰਾਹ’ (ਮਗਰਮੱਛ) ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ’ਸੱਪ’ ਵੀ ਹੈ। ਨਰਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ’ਬੋਧਾ’ ਅਵਤਾਰ (ਭਾਵ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ) ਮਨੁੱਖ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੋ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ ਤਿੰਨ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ, ਰਮਾਇਣ ਯੁਗ ਦੇ ਰਾਮਾਂ ਅਵਤਾਰ ਨੇ 14 ਕਲਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਵਤਾਰ 16 ਕਲਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉਨਤੀ ਨੇ ਜੀਵਨ-ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਰਜੇਬੰਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਲੱਭ ਲਏ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਯੁੱਗਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਤਦ ਵੀ ਇਹ ਮਿਥਿਹਾਸ ਕਥਾਵਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੋਟਾ ਜਿਹਾ ਖਰੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਕਥਾ-ਕਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਗੱਪਛਪ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀਂ। ਇਹ 500 ਬੀ. ਸੀ. ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਭੰਬਲ-ਭੂਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।
ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੋ-ਵੱਖਰੀ ਸ਼ਕਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗਪੌੜ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਲਈ ਜਿਹੜਾਂ ਅੰਗ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤਣਾ ਪਿਆ ਉਹੀ ਅੰਗ ਉਨਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਅੰਗ ਨੂੰ ਘੱਟ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂ ਵਰਤਣੋਂ ਹਟ ਗਏ, ਉਹ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਛੋਟਾ, ਨਿਰਮੂਲ ਤੇ ਅਖੀਰ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਊਠ, ਸੁਤਰ-ਮੁਰਗ, ਐਮੂ, ਜਰਾਫ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ-ਰਹਿੰਦੇ ਇਸ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣ ਗਏ। ਠੰਡਿਆਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਠੰਢ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਤੇ ਨਿਰਮੂਲ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗ ਨੂੰ ਹੀ ਜਿਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਵਿਨ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਯੋਗ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਥਾ ਪੂਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਨਾ ਲਮਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਥਾ, ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ-ਮਿਥਿਹਾਸ, ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਾਂਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਥਾ ਆਰੰਭਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨ ਦੀ ਕਥਾ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਧਿਆਨ ਮਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਸਿਫਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਬਾਕੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ:-
”ਅਵਰ ਜੂਨ ਤੇਰੀ ਪਨਹਾਰੀ, ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਤੇਰੀ ਸਿਕਦਾਰੀ।”
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਰਤਣ ਲਈ ਹੈ ਹਿੰਦੂਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ’ਮਾਨਸ਼ ਜਨਮ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ ਹੋਤ ਨਾ ਬਾਰਮ-ਬਾਰ।।” ਕੁਝ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਧੂਰਾ ਜਿਹਾ ਕਥਨ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬਣਿਆ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਇਸ ਵਰਤਮਾਨ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੱਕ ਅੱਪੜਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ’ਸਮਝ’ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਦਾ ਖੋਲ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ (ਅਕਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ) ਵੱਡਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਲ ਹਨ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਬੁੱਧੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦਾ ਪੁਲਾੜ ਚੋਖਾ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬਾਕੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਵਰ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬਾਕੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਰੰਗ ਪਛਾਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਉਂ? ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹਿੱਤ ਵਧੇਰੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਉਨਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕੀੜੀ ਜੋ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਡ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਖੁੱਡ ਵਿੱਚ ਵੜਨੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜੋ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਪਏ ਅਤੇ ਖੁੱਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਬਚਾ ਲਈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਣੇ ਬਣਾਉਣੇ ਪਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਦੰਗ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ’ਬਿਜੜਾ’ ਜੋ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚਿੜੀ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਆਲਣੇ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣੀ ਰੰਗ ਦੀ ਲੰਮੀ ਚਿੜੀ ਆਪਣੀ ਚੁੰਝ ਨਾਲ ਫਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰਿੰਜ ਲਾ ਕੇ ਰਸ ਚੂਸ ਲੈˆਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਪਾਸ ਇਹ ਹੁਨਰ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੀਕਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਚੂਹਾ, ਜਿਸ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੂਹਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਹਰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਖੁੱਡ ਪੁੱਟ ਲੈˆਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਅੰਦਰ ਛੇ-ਛੇ ਮਹੀਨੇ ’ਸਮਾਧੀ’ (ਹਾਈਬਰਨੇਸ਼ਨ) ਵਿੱਚ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਡੱਡੂ ਬਰਸਾਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਛੱਪੜ ਦੇ ਥੱਲੇ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਅੱਠ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਛੁਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਈਬਰਨੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟਾਹਲੀ, ਤੂਤ, ਸੇਬ ਇਤਿਆਦ ਰੁੱਖ ਵਧੇਰੇ ਠੰਡ ਪੈਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ (ਹਾਈਬਰਨੇਸ਼ਨ) ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ-ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ।
ਘੋੜਾ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਉਂਗਲ ਭਾਰ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ, ਤਿੱਖਾ ਦੌੜਨ ਵਾਲਾ ਜਾਨਵਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਇਹ ਉਂਗਲ ਉਸ ਦਾ ਸੁੰਮ ਬਣ ਗਈ। ਬਾਕੀ ਉਂਗਲਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਗਾਂ, ਮੱਝ, ਭੇਡ, ਬੱਕਰੀ ਇਤਿਆਦ ਜਾਨਵਰ ਦੋ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਕਿਉਂਕੇ ਜੋ ਬਹੁਤਾ ਦੌੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਇਸ ਲਈ ਘਾਹ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਤੋੜ ਕੇ ਅਣ-ਚਬਾਇਆ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਲੈˆਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਮੁੜ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਘੋੜਾ, ਖੋਤਾ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਹਾਥੀ ਦਾ ਨੱਕ ਜੋ ਅੱਜ ਸੁੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਲਮਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਹੱਥ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੂਰ ਦਾ ਇਹੋ ਨੱਕ ਧਰਤੀ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਾਥੀ ਦਾ ਸੁੰਡ ਆਦਮੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਾਂਗੂੰ ਖੁਰਾਕ ਖਾਣ, ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ, ਪਾਣੀ-ਪੀਣ, ਨਹਾਉਣ, ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬੂਟੇ ਪੁੱਟਣ, ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਟਾਹਣੇ ਤੋੜਨ, ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਸੁੰਡ ਨਾਲ ਫੜਨ ਤੇ ਫਿਰ ਪੈਰ ਹੇਠ ਲਿਤਾੜਨ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਨਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕੁੱਤਾ ਕਿਉਂ ਜੋ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ, ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਲਈ ਸੁੰਘਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸੁੰਘਣ ਸ਼ਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਨਤ ਹੋ ਗਈ। ਉੱਲੂ, ਚੁਗਲ, ਚੂਹਾ, ਚੂਹੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਿੱਲੀ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰ ਵਧੇਰੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖ (ਇਨਫਰਾ ਰੈਡ) ਕਿਰਨਾਂ, ਜੋ ਲਾਲ ਕਿਰਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਚਮਕੀਲੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਗੱਲ ਕੀ ਜਿਸ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਿੰਨੇ ਵਧੇਰੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਘੋਲ ਕਰਨੇ ਪਏ, ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗ ਉਤਨੇ ਹੀ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਉਨਤ ਹੋ ਗਏ। ਇਹੋ ਹੀ ਹਾਲ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਹੈ। ਜਿਤਨੀ ਤੇ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਦਾ ਉਤਨਾ ਤੇ ਉਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕੁਝ ਜਾਨਵਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਲਹਿਰੀ, ਬਾਂਦਰ, ਸਿਲੌਤ, ਲੰਗੂਰ, ਬਣ-ਮਾਣਸ, ਗੁਰੀਲਾ ਚੈਪੈˆਜੀ ਆਦਿ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈˆਦੇ ਰਹੇ। ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਦੂਸਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਕੁਝ ਜਾਨਵਰ ਜੋ ਉੱਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਕੇ ਬਣੇ, ਉਡਾਰੀ ਤੋਂ ਲੈˆਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਦਰਖਤਾਂ ਉੱਪਰ ਬੈਠਣ ਲਈ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜੇ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਬਣ ਗਏ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਦਰਖਤ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਸੌਂ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਜਾਨਵਰ ਨਾ ਤਾਂ ਉੱਡ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਹੁੰਦਰਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸਮਣ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਡ ਪੁੱਟ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਸਕਣ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਚੁੱਭੀ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦੂਸਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਜ਼ਹਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਸਮਣ ਨੂੰ ਡਰਾ ਸਕਣ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਹਾਰਾ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਫਟਾ-ਫਟ ਦਰਖਤ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ ਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਫਟਾ-ਫਟ ਉਤਰ ਆਉਣ।
ਲੱਖਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾ ਦੇ ਇਸ ਅਟੁੱਟ ਘੋਲ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਖਰਾਕ, ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਫਲ, ਖਾਣ ਯੋਗ ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗਿਰੀਆਂ ਆਦਿ ਬਣ ਗਏ। ਅੱਜ ਦੀ ’ਗੁਲਹਿਰੀ’ ਤੇ ਬਾਂਦਰ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਵਾਰ ਬਰਫਾਨੀ ਯੁਗ ਆਇਆ। ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ ਤਾਰੇ ਦੇ ਸਾਡੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਖਿੱਚ ਨੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਧਰੁਵ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਘਣੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਗਰਮ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਬਰਫਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜੇ ਜਾਨਵਰ ਸੰਘਣੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਜਾਂ ਪੁੱਜ ਗਏ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਐਪਰ ਜਿਹੜੇ ਜਾਨਵਰ ਬਰਫਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣਿਆਂ ਹੱਥਾ ਵਿੱਚ ਡੰਡੇ ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਫੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਤੇ ਹੋਰ ਮਾਸ ਵੀ ਰਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਲਈ ਆਪਣਿਆਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ (ਹੱਥ-ਜ਼ਾਰ) ਹਥਿਆਰ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਗਏ, ਉਹ ਚੱਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੇਵਲ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈਣ ਦੇ ਆਦੀ ਬਣ ਗਏ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅਮਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਤੇ ਪੈਰ ਦੀ ਤਲੀ ਚੌੜੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤੇ ਸੋਹਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਅੰਗੂਠੇ ਤੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਹੁਣ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਫੜਨ ਤੇ ਵਰਤਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ (ਨਰਸਿੰਘ) ਆਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਫੜ ਕੇ ਹੁਣ ਵਿਰੋਧੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਭਾਲਣ, ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਕੰਦ ਮੂਲ ਪੁੱਟਣ, ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਫਲ ਝਾੜਨ, ਕਰੜੀਆਂ ਗਿਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ ਭੰਨਣ ਆਦਿ ਦਾ ਕੰਮ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋਂਹ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੇ ਅਮਲ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਦਿਮਾਗੀ ਉਨਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦਾ, ਉਹ ਹੁਣ ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਬਣੇ ਬਣਾਏ ਸ਼ਸਤਰ ਵਰਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਕੂਲ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਔਜ਼ਾਰ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਗੁਣਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਜੀਵ ਬਣ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਹੁਣ ਸੰਦ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ (ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ) ਬਣ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਈਆਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਆਦਮੀ ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਫਰਕ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਖ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ”ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ”। ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਿੱਧ ਕੀਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਆਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸ ਦੇ ਸੰਦ ਬਖਸ਼ਦੇ। ਬਹੁਤੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ’ਸਿਰਜਣਹਾਰ’ ਵੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਧਰਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਦਮੀ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਦਸਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਂ-ਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਇਉਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:-
”ਮਲ ਮੂਤਰ ਕੇ ਤਿਆਗ ਹਿਤ, ਅਰ ਭੋਜਨ ਕੇ ਕਾਜ,
ਧਰਮਹੀਣ ਨਰ ਪਸ਼ੂ ਵਤ, ਪਰ ਇਕ ਵਿਧ ਨਾ ਸਾਜ।”
ਇਹੋ ਹੀ ਗੱਲ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਇਉਂ ਆਖੀ ਹੈ, ”ਖਾਲਕ ਖਲਕ, ਖਲਕ ਹੈ ਖਾਲਕ” ਭਾਵ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਲੋਕ ਹਨ ਤੇ ਸਿਰਜਣ ਸ਼ਕਤੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਕੁਝ ਲੋਕ ਉੱਪਰਲਿਆਂ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਸਵੈ-ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ (ਕਰਤਾਰ-ਕਰ-ਤਾਰ) ਤੇ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੁੱਤੇ-ਸਿੱਧ ਹੋਈ ਉਪਜ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਆਖਿਆ ਹੈ।
ਸੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਸਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਲੋੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ ਲੋੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੂਰਵ ਮਿਮਨਸਾ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਾਰ-ਅਰਥ-ਕਾਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਮਿਹਨਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੀ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਰਤਣ ਅਰਥਾਤ ਭੋਗਣ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਹੋ ਗੱਲ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਥਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ’ਕਰਮ-ਪ੍ਰਧਾਨ’ ਹੈ, ਭਾਵ ਕੰਮ (ਮਿਹਨਤ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਕਥਨ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਆਪਣੀ ਲੁੱਟ ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਲਈ, ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਕਰਨ ਪਰ ਲਿਖਤ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕਰਮ (ਕੰਮ) ਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਕਮ (ਮਿਹਨਤ) ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਸ਼ੂ ਨਾਲੋਂ ਕੀ ਫਰਕ ਹੈ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਹਾ ਕਿ:-
”ਮਲ ਮੂਤ ਕੇ ਤਿਆਗ ਹਿਤ ਅਰ ਭੋਜਨ ਕੇ ਕਾਜ,
ਧਰਮਹੀਣ ਨਰ ਪਸ਼ੂ ਵਤ, ਪਰ ਇਕ ਵਿਧ ਨਾ ਸਾਜ।”
ਧਰਮ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਮਿਹਨਤ। ਕਈ ਥਾਈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਜੁੰਮੇਂ ਲੱਗੇ ਕੰਮ ਅਰਥਾਤ ਡਿਊਟੀ ਜਾਂ ਪਹਿਰੇ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਬੱਚੇ ਪਾਲਣਾ। ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਅਰਥਾਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਮਾਈ। ਇਹ ਸਲੋਕ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਫਰਕ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਉਪਜਾਉਂਦਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਤੇ ਸਵਾਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਸ਼ੂ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਦੀ ਬਣੀ-ਬਣਾਈ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਭੋਗਦਾ ਹੈ। ਸਾਥੀ ਐਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਵੀ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਦੁਰਬਲ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਰੁੱਖ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਜਦ ਇਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ (ਹਥ+ਜ਼ਾਰ) ਹੋਣ ਤਦ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਮਹਾਂਬਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਰਿਆ ਦਾ ਇਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗਾੜ ਸਕਦਾ ਆਪਣੇ ਜੰਤਰਾਂ (ਸੰਦਾਂ) ਦੇ ਆਸਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਹ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਛੇ-ਸੱਤ ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ ਉੱਛਲ ਸਕਦਾ ਪਰ ਆਪਣੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਚੰਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੁੱਭੀ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਯੰਤਰ ਡੁਬਕਣੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਹਿ ਉਤੇ ਤੁਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਇਹ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕਦਾ ਆਪਣੇ ਯੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਕੇ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਕੰਮ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਚੀਕ ਡੇਢ ਦੋ ਮੀਲ ਹੈ ਪਰ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੀਕਰ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਥਿਆਰਾਂ (ਸੰਦਾਂ) ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਦ ਫੜ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਪਾਸੜ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇੱਕ ਤਾਂ ਅਮਲ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਸੰਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉੱਨਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆਨ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੂਸਰੇ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਜੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਅੱਕ ਦੀ ਛਿਟੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਅਮਲ ਕਰੇ ਉਹ ਛਿਟੀ ਕਰੜੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਲਗਦਿਆਂ ਹੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਿੱਟੀ ਪਰੇ ਕਰਦੀ ਹੈ ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਹ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅੱਕ ਦੀ ਛਿਟੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੱਟ ਸਕਦੀ, ਦੂਸਰੇ ਇਹ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰੋਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਹੇਠਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਫਿਰ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਬਾਂਸ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਤੇ ਕਰੜੀ ਲੱਕੜੀ ਨਾਲ ਅਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਲੱਕੜੀ ਸਖਤ ਤੇ ਕਿਹੜੀ ਲੱਕੜੀ ਨਰਮ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਦ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਸੰਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉੱਨਤ ਕਰਕੇ (ਕਸੀ ਬਣਾ ਕੇ) ਧਰਤੀ ਪੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਪਾਣੀ ਦਰਿਆ ਜਾਂ ਛੱਪੜ ਤੋਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖੂਹ ਪੁੱਟ ਲੈˆਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮਲ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਮੁੜ ਅਮਲ ’ਚੋਂ ਨਵਾਂ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜ ਅਮਲ ਲਗਾਤਾਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਚਾਲੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵਿਕਾਸ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ-ਅਰਥਾਤ ਆਪਣੇ ਅਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਜਦੋਜਹਿਦ (ਘੋਲ) ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹੀ ਘੋਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੂਲ ਤੇ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ-ਜਾਨਵਰ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਘੋਲ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਇਸ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਕਾਸ਼ੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈˆਕੜੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੋਰ ’ਤੇ ਅੰਤਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਮਲ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਹਨਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਘੋਲ ਲਈ ਹੱਥ-ਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਅਮਲਾਂ ਸਦਕੇ, ਆਪਣੇ ਸੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਅਮਲ, ਅਮਲ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਮੁੜ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਅਮਲ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਗਿਆਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਨਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਕੰਮ ਜੋ ਉਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਜੇ ਉਸ ਦੀ ਖੋ (ਇੰਸਟਿਕਟ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ, ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੰਦਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਿੱਖੀ ਚਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਆਪਣੇ ਵਿਕਸਤ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈˆਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਹੈ।
ਬਾਂਦਰ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਸਾ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜੁਰਗ ਦੀ ਲਿਖੀ ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਲੋਕ ਠੀਕ ਢੁਕਦਾ ਹੈ-
”ਪ੍ਰਿਥੀ ਖੰਡਾ ਸਾਜਿ ਕੇ ਜਿਨ ਸਭ ਸੰਸਾਰ ਉਪਾਇਆ”
ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਮੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਮੂਲ ਖੰਡਾ ਸਾਜਣ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਥਿਆਰਾਂ (ਸੰਦਾਂ) ਆਦਿ ਦੇ ਬਣਨ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਾਫ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਡੰਡੇ, ਡਾਂਗਾਂ ਜਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਸੰਦਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਫਲ ਝਾੜਦਾ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖਾਣ ਲਈ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁਠਲੀਆਂ ਭੰਨ ਕੇ ਗਿਰੀਆਂ ਕੱਢਦਾ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕੰਦ ਮੂਲ ਕੱਢ ਕੇ ਖਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੱਜ ਦੇ (ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਟੋਲਿਆਂ ਵਾਂਗ) ਜਾਂ ਜੰਗਲੀ ਗਊਆਂ ਜਾਂ ਰੋਝਾਂ (ਨੀਲਗਊ) ਦੇ ਟੋਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤਕੜੇ ਮਨੁੱਖ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਭਰ ਕੇ ਪੂਰੇ ਟੋਲੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਔਰਤਾਂ ਆਪ ਖਾਣ, ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਖਾਣ ਸਿਖਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥ ਖਾਣ ਤੋਂ ਵਰਜਣ ਇਤਿਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਟੋਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਆਣੀ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਔਰਤ ਦੇ ਜੁੰਮੇ ਸੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਟੋਲੇ ਦੀ ਏਕਤਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਬੰਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਖਾਵੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਵਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਟੋਲੇ ਦਾ ਹਰ ਬੰਦਾ ਟੋਲੇ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤੱਤਪਰ ਰਹੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੁਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਗੁਣ ਦੀ ਜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲਾ ਟੋਲਾ ਥੋੜੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲੇ ਟੋਲੇ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਵਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ (ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਮੂਰਤ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲਾ। ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਬਾਹਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਚਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਜਿੰਨੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਰਾਵਣ ਦੇ ਦਸ ਸਿਰ ਤੇ ਵੀਹ ਬਾਹਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਅਕਲ ਤੇ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਸ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।
ਬਰਮਾਂ ਜੀ ਦੇ ਚਾਰ ਮੂੰਹ ਤੇ ਚਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਉਹ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਤੇ ਅਕਲ ਵਿੱਚ ਚੌਂਹ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਸੋ, ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਮਾਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਾ ਗੁਣ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਬਹੁਤੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਸੋ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ਭਗਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਭਗਵਤੀ (ਔਰਤ) ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਭਗਵਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਇਹੀ ਭਗਵਤੀ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਮ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕੰਮ ਭਗਵਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਪੁਜਾਰੀ ਸੱਚੀ ਦੀ ਭਗਵਤੀ ਤੇ ਸੱਚੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿੱਟੀ, ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਜੀਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਵਧਣਾ-ਫੁੱਲਣਾ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਵਾਧਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਧਣਾ, ਫੁੱਲਣਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਨਰੋਆ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਧਣ ਫੁੱਲਣ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਖਾਣ-ਪੀਣ-ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਘੋਲ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤਾ ਵਧਣ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨੇਮ-ਬੱਧ ਕਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਹੋਰ ਵਿਆਖਿਆ ਇਉਂ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਕੀ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਕਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਗੌਹ ਨਾਲ ਵੇਖੋ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਬਣਾਈ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕੀ ਉਹ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੇ ਉਸ ਦੇ ਪਾਸ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸੰਦ ਨਾ ਹੁੰਦੇ।
ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਮਾਇਆ (ਨਿੱਜੀ ਮਲਕੀਅਤ) ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ, ਕਾਮ (ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਪੂਰਤੀ), ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਲਈ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਲੋੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਨਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਸੋ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਰੱਖਣਾ ਅਤਿਅੰਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਭੋਗਣ, ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ ਸਮੇਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਜੁਦਾ (ਅਲੱਗ) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਖਾਧਾ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਰੋਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਪਹਿਨਿਆ ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਟੱਕਰ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਇਸ ਟੱਕਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਉਪਾਅ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤ ਸਮਾਜ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੱਲ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਹ ਦੋ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਭੋਗਣ ਲਈ ਨਿਆਇਕ ਵੰਡ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ, ਸਤੋ, ਰਜੋ, ਤਮੋ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਪੂਰਵ ਮਿਮਾਂਨਸਾ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ (ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ), ਅਮਲ, ਅਰਥ (ਵੰਡਣਾ) ਅਤੇ ਕਾਮ (ਵਰਤਣਾ) ਆਖ ਕੇ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਬਰਮਾਂ ਅਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਆਖ ਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਭੰਡਾਰੀ, ਸੰਸਾਰੀ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਦਿਆਲੂ ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਕਲੀ ਜਾਂ ਕਾਲ ਵੀ ਆਖ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਰਹਿਮਾਨ (ਦਇਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ) ਅਤੇ ਵਰਤਣ ਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ (ਲੜਾਈ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ) ਵੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਦਇਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਏਕਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਤੋ ਗੁਣ, ਦਿਆਲ ਆਦਿ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ ਸਮਝਿਆ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰੋਹਤਾਂ ਨੇ ਭੁਲੇਖੇ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਤੇ ਮਨਘੜਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤਦ ਵੀ ਤੱਥ ਲੁਕਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗਣ ਸਮੇਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਆਪਸ ਵਿਚਲੀ ਟੱਕਰ ਨੂੰ ਨਿੰਦਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇ।
ਹਰ ਸਮੇਂ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਜਿਹੜੀ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਢੁਕਵੀਂ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸੰਦ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਉੱਨਤ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸੰਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੀਂ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਨਿਯਮਾਂ ਵਾਲਾ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਵੰਡਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠੇ ਪਹਿਲੇ ਲੋਕ ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੇ ਧਰਨਾ ਮਾਰੀ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਫਰ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਆਸਰੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਹਲੜਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਸੋ, ਇਹ ਕੰਮ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੱਡ-ਭੰਨਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤ ਉੱਤੇ ਵਿਹਲੜ ਗੁਲਛਰੇ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਮਾਰਦੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਵਿਹਲੜਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੱਕਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਜਿੱਤ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਵੰਡਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਮੂਲ ਨਿਯਮ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਨਵ-ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਰਧ ਲੋਕ ਜੋ ਗੱਭਰੂਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਗਿਆਨ ਲੰਮਿਆਂ ਘੋਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਅਤੇ ਸੇਧ ਲੈਣ ਲਈ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰੇ ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ।
ਸੰਦਾਂ ਨਾਲ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਟੋਲੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁਣ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਵੀਂ ਤੇ ਨਿਆਏਂ ਪੂਰਵਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰਬੰਧੀ ਟੋਲਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਉੱਚ ਸਥਾਨ ਰੱਖਣਾ ਪੁਰਾਣੀ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਟੱਕਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਬੰਧ ਹੁਣ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਰੋੜਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਪੁਰਾਣੇ ਜੰਗਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਾਂ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਿਗੁਣੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਮਾਸਾ-ਹਾਰੀ ਸਨ, ਉਥੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਲੈਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੀਕਰ ਵੀ ਚਾਲੂ ਹੈ। ਦੇਵੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ’ਨਰਬਲੀ’ ਜਾਂ ਕਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਔਲਾਦ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇ ਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਆਦਿ ਕਈ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ ਕਈ (ਅਘੋਰੀ) ’ਸਾਧੂ’ ਜਲਦੀ ਚਿਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਸ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਡੈਣਾਂ ਤੇ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਿਰੀ ਕਲਪਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਹਾਲੈˆਡ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਜੰਗਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਸੰਦ ਹੋਰ ਉੱਨਤ ਕੀਤੇ। ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰੋਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਛਿੱਲਾਂ ਨਾਲ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣਾ, ਸਿੱਖ ਲਿਆ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਕਾਲਾ ਪੱਥਰ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਸੀ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਚਿੱਟੇ ਜਾਂ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਖਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਲਾ ਪੱਥਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟੀ ਧਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਤਿੱਖੇ ਕੰਢੇ ਵਾਲਾ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹਥੌੜਾ, ਪੱਥਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਬਣਾ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹਥੌੜਾ, ਪੱਥਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਜਾਂ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਤਿੱਖੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਲੱਕੜੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਤੇ ਸੰਦ ਬਣ ਗਏ। ਇਸੇ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪੂਜੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੱਥਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਹੀ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠਾਕਰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚਿੱਟੀ ਧਾਰੀ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਤੇ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ’ਸਾਲਗ-ਰਾਮ’ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਕਰਕੇ, ਪੂਜਣ ਯੋਗ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੱਕੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਪਵਿੱਤਰ ਪੱਥਰ ਵੀ ਸੰਗੇ ਅਸਵਦ (ਕਾਲਾ ਪੱਥਰ) ਹੀ ਹੈ। ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪਿੰਡੀ ਵੀ ਇਹੋ ਵੱਡੇ ਅਕਾਰ ਦਾ ਕਾਲਾ ਪੱਥਰ ਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਵੀ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹੀ ਹੈ।
ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗਪੌੜਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਕਰਕੇ ਹਨ। ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਕਈ ਥਾਈਂ ਭਗਵਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਸ਼ਸਤਰ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰਾਖੇ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਢਾਲਣ ਉਪਰੰਤ ਧਾਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਗਵਤੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਗਾਉਤੀ ਆਖ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਲਕਿ ਕਈ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੇ ਭਗਾਉਤੀ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ (ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ) ਆਖ ਕੇ ਹੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਦਾਰਥਕ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ। ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉਨਤੀ ਕਰਦਾ ਗਿਆ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹਥੌੜਾ ’ਤੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਕੁਹਾੜਾ ਜਾਂ ਤਿੱਖੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਲੱਕੜ ਦਾ ਨੇਜਾ ਤੇ ਢਾਗੂੰ ਆਦਿ ਸੰਦ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸੇ ਅੱਗ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਠੰਡ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਅੱਗ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆਏ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਭੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ, ਖਾਣ ਨੂੰ ਨਰਮ ਤੇ ਸਵਾਦੀ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਸਿੱਖ ਲਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਾਲਣ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਸਿੱਖ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਅੱਗ ਰੂਪੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਅੱਗ ਦੇ ਆਸਰੇ ਅਤਿ ਠੰਡੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਵੀ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਅੱਗ ਦੀ ਲੋਅ ਤੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਗਨੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। ਅਗਨੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਣ-ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਖਾਣ-ਯੋਗ ਬਣਾ ਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਭਗਵਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ’ਅਗਨੀ’ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ-ਦਾਤੀ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਇਉਂ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮਲਾਇਆ, ਬੋਰਨੀਊ, ਬਰਾਜ਼ੀਲ, ਆਦਿ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਗਰਮ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਸਾਇਦ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਰੈਣ ਬਸੇਰਾ, ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਮਨ੍ਹੇ (ਦਰਖਤ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੇ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਝੁੱਗੀ) ਆਦਿ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉੱਥੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਅਗਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦੇ। ਪਰ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਆਦਿ ਠੰਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਤਿਹਾਸਕ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਚਾਲੂ ਹੈ। (ਨਿਲੰਡਰ-ਬਲ) ਨਸਲ ਦਾ ਮਨੁੱਖ, ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਪੇਨ, ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਨਸਲ ਅੱਜ ਲਗ-ਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਰਾਤਾਂ ਸਮੇਂ ਪਹਾੜੀ ਖੁੰਦਰਾਂ (ਗੁਫਾਵਾਂ) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਮਾਸ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਾਂਦਾ ਸੀ। ’ਕਰੋਮੇਗਨ’ ਨਸਲ ਦਾ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਅੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿੱਖ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਕੇ ਚੰਗਿਆੜੇ ਤੋਂ ਅੱਗ ਬਾਲਣੀ ਜਾਂ ਬਾਂਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਕੇ ਅੱਗ ਬਾਲਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਸਿੱਖ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੁਣ ਵੀ ਬਲ ਰਹੀ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਰਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਗਦੀ-ਜੋਤ ਦਾ ਰੱਖਣਾ ਹੁਣ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ੁਭ ਕੰਮ ਸਮੇਂ ਜੋਤ-ਜਗਾਉਣਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ।
ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਵੇਲੇ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮ ਕੇ ਹੀ ਲਾਵਾਂ (ਫੇਰੇ) ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ’ਹਵਨ’ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਜਾਂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਧੂਫ ਦੇਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਟੋਲੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਇਕੱਠੇ ਘੁੰਮਣ ਦੇ ਬੰਧੇਜ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਨੀ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹੁਣ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਰੁੱਖ ਜੋ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹਥੌੜੇ ਤੇ ਕੁਹਾੜੇ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਅੱਗ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਾੜ ਸਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਲੈਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੱਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤੁਲ੍ਹਾ ਰਾਫਟ ਬਣਾ ਕੇ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੱਛੀਆਂ ਪਕੜਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਹ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਾਲ ਫੂਕ-ਫੂਕ ਕੇ ਕੋਰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਿੱਕੀ ਬੇੜੀ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਗੱਲ ਕੀ, ਅਗਨੀ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਸਤਰ ਸੰਦ, ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਅਧਾਰ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਸੰਦ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸੰਗਠਨ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣਾ ਪਿਆ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਰੱਖਣਾ ਇੱਕ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਅੱਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਨੇ, ਤਕੜੇ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਤੋਂ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਲ ਤੋੜ ਕੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਖਾਣ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ, ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਫਲ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਤੇ ਫਿਰ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਲਾਗੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੋ, ਹੁਣ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਕੇ ਖੁਰਾਕ ਲੱਭਣ ਤੇ ਖਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਇੱਕ ਬੇਲੋੜਾ ਰਿਵਾਜ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਰਿਵਾਜ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਕੰਮ ਲਈ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਲਿਆਵੇ, ਇੱਕ ਫਲ ਲੈਣ ਜਾਵੇ, ਇੱਕ ਬਾਲਣ ਲਿਆਵੇ, ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਮਰੇ ਹੋਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਪਹਿਨਣ ਯੋਗ ਬਣਾਏ ਇਤਿਆਦਿ। ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ-ਵੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਭਗਵਤੀ ਜਾਂ ਮਾਤਾ (ਗੌਰਜਾਂ) ਜਿੰਮੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੰਮ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਬਾਹਰੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਵਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੇ ਅਤੇ ਗਣ ਦੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡੇ। ਇਸੇ ਮਾਤਾ ਗੌਰੀ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਬਿਰਧ-ਮਾਤਾ (ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣੀ ਬੁੱਢੀ) ਜਾਂ ਬਿਧ-ਮਾਤਾ (ਵਿਧੀ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ) ਆਖ ਕੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਜੋ ਵਸਤੂ ਉਹ ਬਾਹਰੋਂ ਲਿਆਵੇ, ਉਹ ਆਪ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਸਗੋਂ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਿਰਧ-ਮਾਤਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਸਤਯੁਗ (ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ) ਇਸ ਦਾ ਨਿਯਮ ਸੀ-ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰੋ। (ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰੋ) ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡੋ ਤੇ ਵਰਤੋ (ਧਰਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਵੰਡ ਛਕੋ)। ਇਸ ਯੁਗ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਤਯੁਗ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਆਪਰ-ਯੁਗ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਰੇਤਾ-ਯੁਗ, ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਲ-ਯੁਗ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੱਠਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਹੁਣ ਵੀ ਸਤਯੁਗ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਦਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਕੇ ਵਰਤ ਲੈਣਾ। ਬਾਬੇ ’ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਕੂਕੇ’ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਯੁਗ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ ਨਾਮਧਾਰੀ-ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅਜਿਹਾ ਇਕ ਸਤਯੁਗ ਜਿਲ੍ਹਾ ਹਿਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਮ-ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ-ਯੋਰਪ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਘੱਟ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੋਰਪ ਦੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਤਹਿਸ਼-ਨਹਿਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੁਗ ਕਾਫੀ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ, ਆਪਣਾ ਵਹਿਸ਼ੀਪੁਣਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ-ਵੰਡ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਪੂਰੇ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਗਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਇਕੱਲੀ ’ਗੌਰੀ’ ਦੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਮੱਛੀ ਫੜਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ, ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਨੋਰਏ ਸਰਰਿ ਵਾਲੇ ’ਨਰ’ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ। ਸੋ, ਗਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਵਿਧ-ਮਾਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਹਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੌਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੇ ਸੌਖ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ’ਗਣੇਸ਼’ ਨੂੰ ਥਾਪ ਲਿਆ-
”ਗੌਰੀ ਪੂਤ ਗਣੇਸ”
ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਔਲਾਦ ਉੱਤੇ ਕੇਵਲ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮੋਹਰ ਸੀ, ਪਿਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰ ਗਣੇਸ਼, ਦਾ ’ਕਾਰਟੂਨ’ (ਗਣੇਸ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਨੇ ਇੱਕ ’ਕਾਰਟੂਨ’ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਟੂਨ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਲੁਟੇਰੀਆਂ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਨੇ ਪੂਜਾ ਦੇ ਚਿੰਨ ਵਜੋਂ ਪੂਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਹ ਗਣੇਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣ ਗਈ) ਗਣੇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਗਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਦੇਣਾ। ਗਣ ਦੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੰਮ ਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰੇ। ਸੋ, ਗਣੇਸ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ’ਕਾਰਟੂਨ’ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹਾਥੀ ਦਾ ਸਿਰ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ, ਬੱਚਤ ਕੀਤੇ ਖਾਣ-ਯੋਗ ਪਦਾਰਥ, ਸੰਪਤੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਟੂਨ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਪੇਟ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦਾ ਤੀਜਾ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਭਾਵ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੇਣਾ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਨੇ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕਲਮ ਫੜਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਆਪਣਾ ਅੱਡਾ ਛੱਡ ਕੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਅਗਨ-ਕੁੰਡ ਦੇ ਪਾਸ ਬੈਠਣਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਸ ਕਾਰਟੂਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਨੇ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਨੂੰ ਚੂਹੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਗਣੇਸ਼ ਗੌਰੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਸੀ।
ਗਣੇਸ਼ ਪਾਸੋਂ ਨਵੇਂ ਬੱਚੇ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸੇਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈਆਂ ਯੁੱਗਾਂ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿੱਟੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ ਦੇ ਗੁਣ-ਔਗੁਣ ਦੱਸਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗੀ ਵਰਤੋਂ ਸਬੰਧੀ ਦੱਸਦੇ ਸਨ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤੇ ਵਿਧੀਆਂ, ਫਲਾਂ ਦੇ ਗੁਣ, ਮੀਂਹ ਪੈਣਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ, ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਠੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਾਰਨ, ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗਰਮੀ ਪੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਤਿਆਦਿ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰਟਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਤੇ ਬਹੁ-ਮੁਖੀ ਸੀ, ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਿੱਖੀ ਚਾਲੇ ਹੋਈ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੇਚੀਦਾ ਜਾਂ ਗੁੰਝਲਾਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਥੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਬਹੁਤ ਮੱਧਮ ਚਾਲ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲ ਉਹਨਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਵਸੀਲੇ ਬਹੁਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਕੜਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਲ, ਅਥਵਾ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੌਖਾ ਤੇ ਚੋਖੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੀ ਇਹ ਗਣ ਦੇ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਚਾਲੂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ, ਊਸਣੀਆਂ ਖੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਅਠਾਰਵੀਂ ਅਤੇ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਵੀ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਇਸੇ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗਾਂ, ਆਸਾਮ ਦੇ ਕਈ ਹਲਕਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ਦੇ ਆਦਿ-ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵੀ ਲਗ-ਭਗ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮੌਰਗਨ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹਵਾਈ ਟਾਪੂਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤੇ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਇਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਵੀ ਬਹੁਤ ਥਾਈਂ ਇਸ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀ-ਵਾਲਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਹੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਰੀਨਲੈˆਡ, ਆਈਸ ਲੈˆਡ ਅਤੇ ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਠੰਡੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਠੰਡ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ’ਮੱਛੀ ਤੇ ਰੇਂਡੀਅਰ’ ਸ਼ੀਲ ਤੇ ਵੇਲ੍ਹ-ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਚਰਬੀ ਤੇ ਧਾਗੇ ਵਜੋਂ ਰੇਡੀਅਰ ਦੀਆਂ ਆਂਦਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਸੂਈ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈˆਦੇ ਰਹੇ। ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਰਤਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਭਾਵੇਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਇੱਥੇ ਵੀ ਬਰਾਜ਼ੀਲ,ਅਰਜਨਟੀਨਾ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲਾਲ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ . ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚੋਂ (ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ )ਟਾਪੂਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕੋਲੰਬਸ ਦੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਤਕ ਚੋਖੀ ਉਚੇਰੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੱਕ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ .ਇਹਨਾਂ ਲਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਿ ਕੋਲੰਬਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਟਾਪੂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ. ਇਹ ਲੋਕ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ .ਐਪਰ ਯੂਰਪੀਨ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਨਹੀ ਪਾਇਆ .ਯੂਰਪ ,ਏਸੀਆ ਅਤੇ ਅਫ੍ਰੀਕਾ ਦੇ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ-ਘੋਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਤਾਂ ਕਰਕੇ ਅਤਿਅੰਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ,ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੰਨ –ਸੁਵੰਨੇ ਕੰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਸਸ਼ਤਰ ਤੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਉਨਤੀ ,ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖੀ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ . ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਸ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਿੰਧ-ਨਦੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ,ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮੂ ਨਦੀ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਮਧ –ਏਸੀਆ ਅਤੇ ਏਰਲ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਕੈਸ਼ਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ ਜਾਂ ਸੀਗ-ਕਿਆਗ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਇਤਿਆਦ . ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਰਖਾ ਬੜੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ .ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਦੇ ਭਾਗ ਹਨ ਪਰ ਇਥੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਗਦਾ ਹੈ .ਇਹਨਾਂ ਇਥੇ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ‘ਗਣਾ’ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜੀਵਨ –ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਜਿਥੇ ਉਹ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾਤੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ,ਉਥੇ ਪਾਣੀ(ਦਰਿਆਵਾਂ) ਨੂੰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾਤਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ. ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੁਰਕ ਲਈ ਮਾਰ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ. ਕਦੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਨਹੀਂ .ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਲ੍ਨਾ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਏ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧ ਜਨਵਰ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਿਉਂਦਾ ਫੜ ਲੈਣ ਤਾਂ ਜੋ ਥੁੜ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹਨਾਂ ਗਣਾਂ ਪਾਸ ਚੋਖੇ ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਇਕੱਤਰ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ.ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਸੂ ਪੈਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਿਣਸ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੁਧ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਣੇ ਪਦਾਰਥ ਈ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ.ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੜ੍ਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਲਈ ਉਹ ਅਰੇ ਤੱਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨੂੰ ਮਾਸ ਤੇ ਫਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦੇ ਸਨ .ਇਹ ਦੁਧ ਘਿਓ ਦੇ ਉਪ ਵਿਚ ਥੰਦਿਆਈ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਚਰਬੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ. ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਹਨਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲ ਏ ਮਰੇ ਪਸ਼ੂ ਦਾ ਮਾਸ ਦਾ ਮਾਸ ਭੋਜਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਨੇਕ ਕੰਮ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ.ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਦਸ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਮੀਲ ਤਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਹਿਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਖੂਹ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੂਹ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਧਾਤ ਜਾਂ ਲੱਕੜ ਦਾ ਦਸਤਾ ਜਿਹਾ ਪਾ ਕੇ ਕੱਸੀ ਬਣਾ ਲਈ .ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਚੌੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ,ਭੋਜਨ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾ ਕੇ ,ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਪਕਾਉਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਲਿਆ.ਦੁਧ ਘਿਓ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣੇ ਤੇ ਪਕਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੇ . ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਗਣਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ,ਏਸ ਲਈ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਰੁੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਉਤਪਨ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਦੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਰਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਥਣ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਬਦਲੀ ਨਾਲ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਬਦਲੀ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਗਿਆਂ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ . ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਜਦ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਧਿਕ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ,ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਸੀ.ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਇਸ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੂਰਾ ਨਾ ਸਮਝਣ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੀ.ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਦੂਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਰੇਟ ਵਿਚ ਆਵਾਜਾਈ ਕਠਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਦਰਿਆ ਦੇ ਰਸਤੇ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਹਰ ਹੋ ਗਏ. ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਤਨੇ ਜਾਨਵਰ ਉਪਲਭਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਿੰਨੇ ਵਧੇਰੇ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸਨ.ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਫਸਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਪਾਹ,ਸਣ,ਰੇਸ਼ਮ ਤੇ ਉੱਨ ਤੋਂ ਕਪੜੇ ਬਣਾਉਣ ਵੱਲ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਲਿਆ . ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਘਾਹ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੋਣ ਪਰ ਸਿਆਲ ਵਿਚ ਠੰਡ ਨਾਲ ਘਾਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ,ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਘਾਹ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਰੁਤੇ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਾਹ ਦੇ ਬੀਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਲਗ ਪਏ ਜੋ ਚੰਗੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦੇ ਸਨ. ਹੁਣ ਇਹ ਗਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਗਣਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਨਾਜ ਉਗਾਉਣਾ ਵੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ .ਆਪਣੇ ਵਲਦਾਰ ਰੁਖਾਂ ਤੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ ਨਾਲ ਖਾਲਾਂ ਪੁਟੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਗੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ. ਦਰਿਆਈ ਇਲਾਕਿਆਂਦੇ ਲਾਗਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਧਰ ਉੱਚਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਾਂ ਪੁਟੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਫੁਹਾਰਾ ਫੁੱਟ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਾਸਤੇ ਗਿਆਂ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠ ਵੀ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਖੂਹ ਲਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ. ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਵਾਧਾ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ.
ਇਸ ਉਨਤੀ ਨਵ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ.ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਹੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਲੋਂ ਹਰ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ .ਪੈਦਾਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਸੀਐਪਰ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਹੀ ਸੀ.ਸੋ ਗਣੇਸ਼ ਜੋ ਇਸ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਪਾਸ ਹੁਣ ਕਾਫੀ ਪੈਦਾਵਾਰ (ਖਾਣ ਤੇ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ) ਵਾਧੂ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਜੁੰਡਲੀ ਨੂੰ ਜਿਹਦੀ ਗਣੇਸ਼ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ,ਨੂੰ ਵੰਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਗੂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਣ ਗਿਆ .ਐਪਰ ਹਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਉਪਜ ਏਕਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ‘ਗਣੇਸ਼’ ਦੇ ਹਥ ਰਹੀ ਜੋ ਕੇਵਲ ਸਲੋਕ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਣ ਜਾਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਰੱਖਣ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਬਾਲਣ ‘ਚਰਬੀ ਤੇ ਘਿਉ’ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਖੁਚਿਆ ਖਾਂਦੇ . ਇਹ ਏਕਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਮੁਠੀ ਚਾਪੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾ ਛੱਡਦਾ ਤੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਸਤਤੀ,ਜਿਵੇ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਦੱਸ ਆਏ ਹਾਂ ,ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਗਾਇਣ ਲਈ ਲਾ ਛੱਡਦਾ. ਇਹ ਨਚ ਗਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਚਿੱਤ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ.ਇਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਗਣਪਤੀ ਰੱਖ ਲਿਆ.ਅੱਜ ਵੀ ਗਣਪਤੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ (ਕਾਰਟੂਨ )ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਭਿੰਨਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ .ਭਾਵੇਂ ਪੰਡਤ ਲੋਕ ਗਣੇਸ਼ ਤੇ ਗਣਪਤੀ ਨੂੰ ਇਕੋ ਦੱਸਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਗਣ-ਈਸ਼, ਗਣਪਤੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਇਸ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ.ਹੁਣ ਕੁਝ ਲੋਕ ਬਿਨਾ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਤੇ ਅਨੰਦ ਉਲਾਸ ਮਾਣਦੇ ਹਨ .ਗਣਪਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰੋ-ਹਿਤ (ਪੁਰੋਹਿਤ)ਦੱਸਦੇ ਹਨ . ਉਹ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਓਹੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ .ਪੈਦਾਵਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਿਹਨਤ ਤਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਐਵੇ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਜਿਹਾ ਹੈ.ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇਵਤੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇਵਤਾ , ਪਾਉਣ ਦੇਵਤਾ,ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ,ਬਨਸਪਤੀ – ਦੇਵਤਾ,ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਆਦਿ.ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਉਪਜ ਕਰਦੇ ਹਨ .
ਅਸੀਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਗੁਣ-ਗਾਇਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਸਾਡੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਵਰਦਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਜਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਭੋਗਦੇ ਹਾਂ, ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੱਕ ਸਾਡਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਤੇ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਉਤੇ ਸਾਡੀ ਕਿਰਪਾ ਜਾਂ ਦਿਆ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ। ਇਸ ਕ੍ਰਿਪਾ ਬਦਲੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਣ-ਪਤੀ ਜੀ ਦੀ ਉਪਮਾ ਤੇ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਗਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮਨ-ਘੜਤ ਫਲਸਫੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈˆਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਦਰਖਤ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬੀ-ਬੀਜਣ ਤੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਪਸ਼ੂ ਦੁੱਧ ਤਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਪੱਠੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਾਹ ਚਰਨ ਲਈ ਛੱਡਿਆ ਜਾਵੇ। ਕਪਾਹ ਤੋਂ ਕੱਪੜਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸੇਧ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਬਾਂਸਾਂ ਨੂੰ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਅੱਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਬਾਂਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰਗੜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅੱਗ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਲ ਸਕਦੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿਤਨੇ ਵੀ ਮੰਤਰ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਅਰਥਾਤ ਬਸੰਤਰ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਢੌਂਗ ਖੋਖਲਾ ਹੈ। ਮਿਹਨਤੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤੀ ਤੇ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਦੀਆਂ ਬੱਧੀ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਘੋਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ, ਚਾਰੂ-ਵਾਕ (ਚਾਰ-ਵਾਕ), ਗੋਚਰਵਾਦ; ਭੌਤਿਕਵਾਦ, ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਜਾਂ ਦਹਿਰੀਅਤ ਇਤਿਆਦ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਹਲੜ ਲੋਕ, ਗਣੇਸ਼, ਗਣਪਤੀ, ਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅਗਾਮੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ, ਅਗੰਮਵਾਦ, ਅਗੋਚਰ-ਵਾਦ, ਰਹੱਸਵਾਦ, ਰੂਹਵਾਦ ਇਤਿਆਦ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਾਂਗੇ।
ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫਲਸਫਿਆਂ (ਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ ਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖਵਾਦ) ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟੱਕਰ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗਣ (ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ) ਨੂੰ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗਣਪਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਨਰੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਇੱਕ ਕਾਰੋਬਾਰ (ਕਿੱਤੇ) ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਲੋਕ ਨਰੇਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਸਾਵਾਂ ਵੰਡ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵਾਰਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ (ਔਲਾਦ) ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸੋ, ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਤਾਨ ਕੇਵਲ ਔਰਤ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਗਣ-ਪਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਢਾਂਚਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਗਣ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਟੱਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਹੋਰ ਵਾਧੇ ਨੇ ਇੱਕ ਗਣ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਈ ਗਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ। ਇੱਕ ਖਾਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਟੱਬਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਅਗਵਾਈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨਰੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਕਮੇਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਗਣ-ਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗਣ ਦਾ ਆਗੂ ਲੋਕ-ਗਣ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਪੁਰਾਣੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵਿਰੋਧੀ ਗਣ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਜਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਸੀ ਤੇ ਇਹੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਗਣਪਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲਣ ਉਪਰੰਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨਰ-ਬਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਲੋਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਨਰ-ਬਲੀ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। (ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਸੀਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਸਮਝ ਕੇ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਸਨ) ਪਰ ਨਵੇਂ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਾਲਾ ਗਣਰਾਜ ਵਿਚ ਨਰ-ਬਲੀ ਨੂੰ ਬੇ-ਲੋੜਾ ਤੇ ਪਾਪ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹੁਣ ਬਲੀ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖੁਆਉਣ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਮਹਾਂ-ਪਵਿੱਤਰ ਕੰਮ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਹਰ ਇੱਕ ਟੱਬਰ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਲਈ ਵਧੇਰ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ, ਨਵੇਂ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਯੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹਰ ਟੱਬਰ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੋਮਾ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋ, ਨਰ-ਬਲੀ ਗਈ ਗੁਜ਼ਰੀ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਤੇ ਘ੍ਰਿਣਤ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ।
ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖਸ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਫਰਕ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਫਰਕ ਨੂੰ ਭਲੀਭਾਂਤ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸਲਾਮੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਜ਼ਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੇ ਖੁਦਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਨ੍ਹਕੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਤੇ ਛੁਰੀ ਚਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਦਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤੇਰੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ, ਤੇ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖੁਦਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਾਲੇ ਪੱਥਰ ਉੱਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਭੇਡੂ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਥਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਹਜ਼ਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹਟਾ ਕੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਚਲਾਇਆ।
ਪਰ ਕੁਝ ਪਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾ ਨੇ ਉੱਨਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਪਰ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਚੌਂਹ ਪੰਜਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਉਸ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖਰਚ ਨਾਲੋਂ ਕਿਧਰੇ ਵਧੇਰੇ ਆਮਦਨ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭਿਅਤਾ ਉੱਚੀ ਹੋ ਗਈ। ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਸੰਪਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਮਹਾਂ-ਉੱਤਮ ਕੰਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਾ ਕਿ ਨਿਪੁੱਤੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਾਨ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਇਸਤਰੀ ਦੂਜੇ ਬੰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਔਲਾਦ ਦੀ ਖਾਤਰ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਉਪਰੋਕਤ ਉੱਨਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ, ਦੂਸਰੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ-ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ। ਐਪਰ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ ਸਮਾਜ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣ ਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੇ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਪੈਦਾ ਵਧੇਰੇ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਰੱਖਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਨਰਾਂ ਪਾਸੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤੇ ਵਧੇਰੇ ਬਚਾ ਸਕਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਐਸ਼-ਅਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣ ਪਰ ਕਿਉਂ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੇਵਲ ਖਾਣ ਪਹਿਨਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸਨ, ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਜਦਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੋ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਗਿਆ। ਨਰੇਸ਼ (ਨਰ+ਈਸ਼) ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਰਪਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਸ ਚਾਕਰ ਜਾਂ ਗੁਲਾਮ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਟੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਨਰਪਤੀ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੇ ਗਣਪਤੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਜਮਾਉਣ ਲਈ, ਮਿਹਨਤੀ ਤੇ ਕਾਮੇ ਲੋਕਾਂ (ਦਾਸ) ਨੂੰ ’ਕਿਰਤ’ (ਉੱਪਜ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਰਾਮਾਤ ਨਾਲ ਲਿਆ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ। ਹੁਣ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਗਏ-ਗੁਜ਼ਰੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਆਖਾ ਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਬੁਰਾ ਚਿਤਵਿਆ ਤਾਂ ਮੈˆ ਇਹਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮੇਰੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈˆ ਧੂਫ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮ ਭੋਗ ਲਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਕੋਲੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਜਹਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੇ ਅਗਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਜ਼ਾ ਦਵਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਯੁਗ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਜਾਂ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਯੁਗ ਆਖਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀ। ’ਮਹੰਜੋਦੜੋ ਤੇ ਹੜੱਪਾ’ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਥੇਹ ਇਸੇ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹਨ।
ਮਿਸਰ, ਇਰਾਕ, (ਬੈਬਲੋਨੀਆਂ), ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਇਟਲੀ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣ ਬੈਠੀਆਂ। ਮਿਸਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪੈਰਾਮਿਡ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੋਖੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਣ ਲਈ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸਲਾਮੀ ਤੇ ਇਸਾਈ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਦ ਕਣਕ ਦਾ ਦਾਣਾ ਖਾਧਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹਿਸ਼ਤ (ਸਵਰਗ) ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸਾਈਆਂ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਦ ਸਿਓ ਖਾਧਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਆਦਮੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬਗੀਚੇ ਆਦਿ ਲਾਉਣ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦਾ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਖੁਰਾਕ ਲਈ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਗੁਲਾਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਹਿੱਸਾ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਰੜੇ ਤੋਂ ਕਰੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਦਾਸਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਤੇ ਕੰਨ ਵਿੰਨ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ, ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚੋਖੀ ਵਧੀ ਫੁੱਲੀ। ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮਦਾਰ ਸੈˆਕੜਿਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ। ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਭਾਰ ਚੁਕਾ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਦੇ। ਦਾਸਾਂ ਪਾਸੋਂ ਹਲ ਖਿਚਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਲ ਲਾ ਕੇ, ਬੇੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਪਾਸੋਂ ਚੱਪੂ ਲਵਾ ਕੇ ਮਾਲ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪਾਸੋਂ ਦਾਸ ਖਰੀਦਦੇ ਤੇ ਗਰੀਬ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਵੀ ਲੈˆਦੇ। ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ ਜੂਏ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਜਿੱਤ ਵੀ ਲੈˆਦੇ। ਯੂਨਾਨ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ’ਬੋਲਦੇ ਸੰਦ’ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਆਮ ਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਗੂੰਗੇ ਸੰਦ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਦੇ ਸੰਦ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਦੱਸਣ ਲਈ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਸਾਡੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੂੰਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਹਨ। ਬਾਹਾਂ ਉਹ ਸ਼ਸਤਰ-ਧਾਰੀ ਕੋਲ ਹਨ ਜੋ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਵੈਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਤੀਜਾ ਭਾਗ ਭਾਵ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਲਈ ਅੰਨ-ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਵਿਉਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਰ ਆਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਣਾ ਹੈ, ਸੋਚਣਾ ਸਮਝਣਾ ਨਹੀਂ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਸ ਵੰਡ ਨੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਰੜੇ ਤੋਂ ਕਰੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਪਏ। ਨਾਲ ਹੀ ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਨਤ ਕਰਕੇ ਹਲ ਖਿੱਚਣ, ਭਾਰ ਢੋਣ ਅਤੇ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਦਾ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਘਾਟੇ ਦਾ ਸੌਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਦੋ ਪਸ਼ੂ ਏਨਾ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਦਸ ਮਨੁੱਖ ਇਕੱਠੇ ਰਲ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਗੱਲ ਕੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਅਤਿਅੰਤ ਤਿੱਖਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਇਰਾਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੱਸੇ ਜਾਂ ਯੋਰਪ ਦੇ ਜਰਮਨ ਜਾਂ ਪੋਲੇਂਡ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣਾਂ ਤਾਂ ਅਰੰਭ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਪਾਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਬਣੇ। ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮਾਲ ਡੰਗਰ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਹ ਮਾਸ ਤੇ ਘਿਓ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਪਾਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜੰਗਲੀ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਫਲ ਜਾਂ ਸਵੈ-ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਘਾਹ, ਰੁੱਖਾਂ ਬੂਟਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕੰਦ-ਮੂਲ ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਉਪਜ ਤੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ। ਜਦ ਇੱਕ ਥਾਂ ਘਾਹ ਪੱਠਾ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂ ਲੈ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਬਣਾ ਲੈˆਦੇ, ਆਮ ਕਰਕੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਢੱਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਤੋਂ ਤੀਜੀ ਤੇ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਟਾਕਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੇ ਆਪ ਚੰਗੀ ਚਰਾਂਦ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜ ਪੈˆਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਬੀਲੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਕਬੀਲੇ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ ਖੋਂਹਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲ ਵੀ ਲੁੱਟ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਬੀਲੇ ਬਾਰਬੇਰੀਅਸ ਕਬੀਲੇ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਇਹ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ, ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਅਪਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਿੱਥੇ ਇਲਮ-ਹੁਨਰ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਸਨ, ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਰੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਗੁਣ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਤੇ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਬਣਾਇਆ। ਉੱਘੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ’ਮੌਰਗਨ’ ਅਨੁਸਾਰ ਜਰਮਨ ’ਬਰਬਰ’ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਉੱਪਰ ਜਦ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਰੋਮਨ ਸਰਮਾਰਟ ਜਮਾਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਾਵ ਸਮਰਾਟ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ’ਬਰਬਰ’ ਕਬੀਲੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਲਮ ਅਕਲ ਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਪਛੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹ ਥੋੜੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ’ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ’ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਗਏ ਤੇ ਆਪ ਗੁਲਾਮਦਾਰ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਅੰਦਰ ਗੁਲਾਮਦਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਗੁਲਾਮਦਾਰ ਹੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਜਰਮਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਆਪ ਦਾਸ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਇਹ ਉਸ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਹਾਲਾਂ ਇੰਗਲੈˆਡ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਬੀਲੇਦਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ’ਹੀਦਨ’ ਲੋਕ ਆਖ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਹਾਕਮ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਦਸਤੇ ਭੇਜ ਕੇ ਇੰਗਲੈˆਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਦਾਸਾਂ ਵਜੋਂ ਵੇਚਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਬੀਲੇ ਹਿੰਦੂ-ਕੁਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਲੇਮਾਨ ਪਰਬਤਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੇ। ਇਹਨਾਂ ਬਰਬਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਸਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ (ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਲੋਕ) ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ’ਰਿਗਵੇਦ’ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਲੋਕ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਉਹ ’ਦਸਾਊ’ (ਦਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ) ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਉੱਨਤ ਅਤੇ ਲਿਖਣ-ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਤਾਂ ਸੀ, ਐਪਰ ਸਮਾਜੀ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਬਾਹਰਲੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾਸ ਸਨ। ਇਹ ਦਾਸ ਆਪਣੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਸਾਊਆਂ (ਗੁਲਾਮਦਾਰਾਂ) ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ”ਇੰਡੀਆ ਬੀਫੋਰ ਆਰੀਅਨਜ਼” ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹਮਲਾਵਰ ਆਰੀਆ ਨੇ ’ਮਹੰਜੋਦਾੜੋ ਤੇ ਹੜੱਪਾ’ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਕਿਤਾਬ ਅਨੁਸਾਰ, ਹੜੱਪਾ ਤੇ ਮਹੰਜੋਦਾੜੋ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਲਈ ਲਿਪੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੱਕੇ ਭਾਂਡੇ, ਪੱਕੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ, ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਤਲਾ, ਦੋ ਜੰਜ਼ਲੇ ਮਕਾਨ ਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀ ਛੱਤ ਉਥੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪੱਕੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਕੋਰੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸਨ, ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਤੇ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਕਾਫੀ ਵਿਕਸਤ ਸਨ।
ਇਹ ਲੋਕ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗਧੇ ਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆਂ ਲੋਕ (ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ) ਸਵਾਰੀ ਲਈ ਸੰਢੇ ਵਰਤਦੇ ਸਨ। (ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ ਤੇ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਦੀ ਇਸੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਯਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ’ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ’ ਨੂੰ ਸੰਢੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਚਲਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ) ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿੰਧ-ਘਾਟੀ ਦੀ ਉੱਚ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਗਏ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਅਰੰਭਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਪਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਪੱਛਮੀਂ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿਧੀਆਂਚਲ ਤੇ ਸਤਪੁੜਾ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਅਜੇ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ (ਸਤਯੁਗ) ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ। ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਕਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਰੀਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਵਾਲੇ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਝੜਪਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਗਣ ਵਿਰੋਧੀ ਧੜੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਨਵੀਂ ਸਭਿਅਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।
ਆਰੀਆ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਿਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਵਾਲੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗਣ-ਪਤੀ ਜਾਂ ਅਰਾਵਣ ਦੀ ਏਕਾਆਧਿਕਾਰਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਗਣ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਵਣ ਜਾਂ ਰਾਖਸ਼ਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੀ ਔਲਾਦ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮਿਤਾਰਕੀ (ਮਾਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪਰਿਵਾਰ) ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ’ਤਾੜਕਾ’ ਅਤੇ ਸਰੂਪਨਖਾ’ ਦਾ ਗਣਾਂ ਦੇ ਆਗੂ ਹੋਣਾ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਜੋੜੇ-ਜੋੜੇ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਤਦ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ’ਭਗਵਤੀ’ ਦੀ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਸੀ। ਭਗਵਤੀ (ਔਰਤ) ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਆਪ ਚੁਨਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਪੁਰਸ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਆਖ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਭਗਵਤੀ ’ਸੀਤਾ’ ਭਗਵਾਨ ’ਰਾਮ’। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੋਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟੱਕਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।
ਅਰਾਵਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਥਮ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੇ ਏਕਾ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਗਣ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਣ ਦੇ ਬਾਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਨ ਜੋ ਬਾਕੀ ਦੇ ਗਣ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ. ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਣਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਤੋਖ ਸੀ. ਰਮਾਇਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੇ ਰਾਵਣ ਤੇ ਬਾਲੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਏਕਾ-ਅਧਿਕਾਰਵਾਦ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਖਦੇ ਸਨ ਉਥੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਰਾਵਣਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਸਭਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਣ ਦਾ ਆਗੂ ਉਚੇ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਸਭਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦਾ ਪਰ ਫਿਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਗਣ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕਠੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ .ਜੋ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਉਹ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡ ਕੇ ਵਰਤ ਲੈਂਦੇ ਸਨ . ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਯੁਧਿਆ ਵਿਚ ਦਸਰਥ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਲਿਖਾਰੀ ਰਾਜਾ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ,ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਸ਼ਤਰਧਾਰੀ ਜਾਂ ਕਸ਼ਤਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਜਿੰਮੇ ਗਣ ਦੇ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਹੈ. ਸਰਵਣ ਵਾਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦਸਰਥ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜੋ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ.ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ,ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਤਾਂ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਵੈਸ਼ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਕੋਈ ਉੱਘਾ ਵਖਰੇਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ.
ਨਿੱਜੀ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੱਕ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਆਪ ਮਾਲਕ ਤੇ ਸਬੰਧਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਸ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰਮਾਇਣ ਦੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਤੇ ਲਛਮਣ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ-ਲੱਭਦੇ ਬਾਲੀ ਦੇ ਗਣ ਪਾਸ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਬਾਲੀ ਦੇ ਗਣ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੇਰੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ’ਸੀਤਾ’ ਨੂੰ ਰਾਵਣ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਬੜਾ ਪਾਪੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਗਣ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਪੀ ਸਾਡੇ ਗਣ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਵੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਆਖੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੱਤਿਆ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ। ਤਦ ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਰੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੈˆ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਸੋਕ ਸਗਰੀਵ ਨੇ ਬਾਲੀ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਕੇ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਮ ਜੀ ਨੇ ਮੌਕਾ ਤਾੜ ਕੇ ਬਾਲੀ ਦੇ ਤੀਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਬਾਲੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਗਣ ਹਨੂੰਮਾਨ, ਜਾਮਾ ਬਣ, ਸਗਰੀਵ ਆਦਿ ਅਤੇ ਗਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ’ਰਮਾਇਣ’ ਵਿੱਚ ਬਾਨਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਰਾਮ-ਭਗਤ ਅਥਵਾ ਰਾਮ-ਸੈਨਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹੀ ਰਾਮ-ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੇ ਲੰਕਾ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਦਾ ਭਰਾ ਭਵੀਸ਼ਣ, ਸਦੋਦਰੀ ਅਤੇ ਰਾਵਣ ਦਾ ਵੈਦ ਰਾਵਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੇਦ ਰਾਮ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਰਾਵਣ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਰਾਵਣ ਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸਾਰੇ ਲੰਕਾ ਵਾਸੀ ਰਾਮ-ਚੰਦਰ ਭਗਤ ਬਣ ਗਏ। ਅਰਥਾਤ ਟੱਬਰ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਜਿਹੜਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਏਕਾਧਿਕਾਰਵਾਦੀ ਗਣਪਤੀ ਅਧੀਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਤੇ ਖੁਦ-ਮੁਖਤਾਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ।
ਸੋ, ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਗਣ-ਪਤੀਆਂ ਤੇ ਏਕਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਘੋਲ ਅਤੇ ਰਾਮ-ਚੰਦਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਵਲ ਖਿੱਚ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗਣਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ! ਇਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਉਨਤੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਕਸ਼ੱਤਰੀਆਂ) ਦੀ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਲੁੱਟਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੇ ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦੇ ਗਪੌੜ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਢੌਂਗ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਸੀ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਭੂ ਗੁਲਾਮਦਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪੁਰੋਹਿਤਵਾਦ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਪਰਤੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਕ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾਸ-ਪ੍ਰਥਾ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਹਿਸ਼ ਨਹਿਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੁੜ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਦਾਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰਿਥਮ-ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।
ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਤਯੁਗ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਆਪਰ ਆਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤਰੇਤਾ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਰੇਤਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਦੁਆਪਰ ਆਇਆ। ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਥਵਾ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਹੋਣੋਂ ਰੋਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਨਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੂਰਮਤਾਈ ਜਾਂ ਅਕਲ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੌਲੇ-ਘਚੋਲੇ ਅਤੇ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣਿਆਂ ਜਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਂ ਕਰੋਪੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਸੁਧਾਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕੇਵਲ ਘਟਨਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਿਥਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰ ਸੰਕਟ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਪਾਪੀਆਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਲਈ ਕਿਸੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਦੇ ਆਸਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸ ਕੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ ਵੱਲ ਤੋਰ ਕੇ ਜਨਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਨੇ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲ ਸਰੂਪ ਗਣ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਗੁਲਾਮ ਪ੍ਰਥਾ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਲਈ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਨਸਪਤੀ ਹੀ ਅਗਨੀ ਵਾਸਤੇ ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਗਰਮੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਪਾ ਚੁੱਕਾ ਵਿਗਿਆਨ ਇਸ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋ ਕੇ ਬਨਾਸਪਤੀ ਦੇ ਹਰੇ ਅੰਗ ਕਾਰਬਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹਜ਼ਮ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਹੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦਾ ਜਾਂ ਇਉਂ ਆਖੋ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਬਨ ਜਦ ਮੁੜ ਕੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤੇ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਮੇਲ ਜਿਉਂਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਗਰਮੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਬਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੜ ਫਿਰ ਇਹੋ ਕਾਰਬਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਬਨਾਸਪਤੀ ਵਿੱਚ ਤਣੇ, ਫਲ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ, ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਸੋਮਾ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰੀਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉੱਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ, ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮੂਲ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੱਬਰਾਂ ਚੋਂ ਲਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸ ਆਏ ਹਾਂ, ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਯੁਗ (ਪ੍ਰਬੰਧ) ਵਿੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਪਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਪੁਰਾਤਨ ਗਣ ਦੂਸਰੇ ਗਣਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੋਟੀ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਮਕਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈˆਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਭਗਤ-ਜਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਗਵਾਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਧੇਰੇ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਧਾ ਸਕੇ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਵੇਲ ਰੋਟੀ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਮਕਾਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਜਾਇਦਾਦ ਰੂਪੀ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਿਲੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੱਤ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾ ਪੈˆਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਹਲੜ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਕਿਰਤ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਜੋ ’ਗਣ’ ਦੀ ਰਾਖੀ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਗਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਸ਼ਤਰਧਾਰੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਨਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਗਣਾਂ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਤਰ ਵਿੱਦਿਆ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੀਜੇ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਗਣਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਜਾਂ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਹੁਕਮ-ਪਾਲਕ (ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ) ਸਨ।
ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਤਿੱਖਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਤੇ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਸ਼ਤਰਧਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਨੱਗੀ ਚਿੱਟੀ ਲੁੱਟ ਵਧ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬਲ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦ ’ਰਮਾਇਣ-ਯੁਗ’ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਦਰੁਸਤ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਹੁਣ ਵੀ ਅਸਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਰਾਇ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲ-ਕਦਮੀ, ਰਾਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੋਟੀ-ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਜੋ ਨਰੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਨਰ-ਪਤੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਨੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰੋਹਿਤਵਾਦ ਦਾ ਆਸਾਰ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਸਹਾਈ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ”ਸਰਬ-ਸੁੱਖ ਦਾਤਾ ਰਾਮ ਹੈ” ਭਾਵ ’ਰਾਮ’ ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਫਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਰਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਫਲ ਮਿਲੇ ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਬਿਧ-ਮਾਤਾ ਅਥਵਾ ’ਗੌਰੀ’ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦਾ ਭਾਗ ਗਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਭਾਗ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।