Tuesday, February 15, 2011

''ਇਨਕਲਾਬ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ'-ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ

'

(ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੀ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਾਕਾਤ)

ਲੰਡਨ 18 ਦਸੰਬਰ 1878 : ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਮੋਢੀ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਲੰਡਨ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ 'ਚ ਹੇਵਰਗਕਾਟ ਹਿੱਲ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਹੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ 1844 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਜਲਾਵਤਨ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। 1848 ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੜ ਜਰਮਨੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਫਿਰ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1849 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਵੀ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੰਡਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਸਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਈ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਾਧਾਰਨ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਗਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਲਗਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗਹਿਰੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬੇਸ਼ਕ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰੀਏ, ਪਰ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਆਤਮ ਤਿਆਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤਾਂ ਜਾਗਦੀ ਹੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਡਾ. ਮਾਰਕਸ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਤਾਬਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੱਥ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਸਿਗਰਟ ਲਏ ਹੋਏ ਮਿਲੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 70 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ।1 ਉਹ ਗਠਵੇਂ, ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਸਾਵੇਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਦਮੀ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਰਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਸੁੰਦਰ ਖਿੱਚ ਪਾਊ ਯਹੂਦੀ, ਵਰਗੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਦਾੜੀ ਦੇ ਵਾਲ ਲੰਮੇ ਅਤੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹਨ, ਸੰਘਣੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਢੱਕੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਾਲੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਅਜਨਬੀ ਆਦਮੀ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਕਾਫੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਨਬੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮਿਲਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਤੈਨਾਤ ਬੁੱਢੀ ਜਰਮਨ ਔਰਤ2 ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਆਇਆ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅੰਦਰ ਨਾ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਪਛਾਣ ਪੱਤਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਆਪਣੇ ਕਿਤਾਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਐਨਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਟੇਢ ਨਾਲ਼ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੌਰ ਨਾਲ਼ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਮਾਪ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਫਿਰ ਉਹ ਆਤਮ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮ ਹੋ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਆਪਣੇ ਅਥਾਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾਲ਼ ਉਹਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਤਾਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਰਤੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਵਲੋਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਰਾਏ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਖ਼ੁਦ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਉਹਦੇ ਕਿਤਾਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ, ਡੀਕੇਂਨਜ਼, ਥੈਕਰੇ, ਮੋਲੀਅਰ, ਰੇਸਿਨ, ਮਾਨਿਤੰਨ, ਬੇਕਿਨ, ਗੇਟੇ, ਵਾਲਤੇਯਰ, ਪੇਨ ਆਦਿ ਅੰਗਰੇਜ਼, ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਲ਼ ਹੀ ਰੂਸੀ ਜਰਮਨੀ ਸਪੇਨੀ ਇਤਾਲਵੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਸਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਖਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਅਮਰੀਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਠੋਸ ਅਲੋਚਨਾ ਨਾਲ਼ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਮਰੀਕੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ, ਗਹਿਰਾਈ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪੂਰੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਗਿਆਨ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ, ਗਹਿਰਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਖਾਸ ਸ਼ੌਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਿਹਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਅਕਸਰ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ 'ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੁਕਤੀ' ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇਸ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਜੇ ਇਸ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੇ।3

ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਮਾਜ (ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀ) ਦੇ ਮੋਢੀ ਜਾਂ ਉਹਦੇ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਵਰੂਪ ਉੇਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ਼ 1871 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੇ ਆਮ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮੈਂ ਭੇਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਏ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸਦੇ ਮਤਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 'ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅਰਥ ਜਮਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਏਕਾਅਧਿਕਾਰ (ਇੱਕ ਹੀ ਜਮਾਤ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਆਪੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਦੁਰਦਸ਼ਾ, ਮਾਨਸਿਕ ਪਤਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਾਧੀਨਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਸਫਲ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮਤੇ ਵਿੱਚ 'ਹੁਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਖੜੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਰੰਤ ਏਕਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਤੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ 'ਕਰਤੱਵ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਿਨਾ ਕਰਤੱਵ' ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੱਤਰਪ੍ਰੇਰਕ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਨਿਯਮਾਂ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਮੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਬੋਕਰੋਪ ਡੇਵਿਸ ਦੀ 1877 ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਉਹਨਾਂ 12 ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮਈ 1857 ਦੇ ਗੋਥਾ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਤੋਂ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਗੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਡੇਵਿਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ 12 ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਖੀਰਲੀ ਹੈ ਕਿ, 'ਲੋਕ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ ਦੇਣਾ''। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਅੰਤਿਮ ਮੰਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਬੁਰਜੂਆ ਮੰਗ ਹੈ। (ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਡੈਵਿਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ 12ਵੀਂ ਮੰਗ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ?)

nਡਾ. ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਕਿਹਾ 1857 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗੋਥਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਕ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਪਸੰਦਾਂ ਦੇ ਹਿਮੈਤੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਆਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਈਜੈਨਿਕ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

12ਵੀਂ ਮੰਗ ਨੂੰ ਸਭਾ ਦੇ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਤੋਖ ਲਈ ਰਿਆਇਤ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਦੇ ਇਹਦੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਡੇਵਿਸ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਇਹਨੂੰ ਰਿਐਤ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨੂੰ ਉਹ ਇੰਝ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਵੇ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਪਰ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਖਰੀ ਉਦੇਸ਼ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੂਹਕ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ-ਜੀ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਹਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬੇਹਤਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਅਤੇ ਮੋਰਚੇ ਸਿਰਫ਼ ਜਰਮਨੀ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋਣਗੇ।

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਵਾਹ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਨੂੰ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸੰੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕੋਗੇ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਪੇਨ, ਰੂਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖਾਸ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ/ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੋਰਚੇ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜੀ ਨਹੀਂ! ਉਦੇਸ਼ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਕੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਮਰੀਕੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜੀ ਹਾਂ! ਇਹ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਲਹਿਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ 50 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਜੁਝਾਰੂ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਥੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ 1857 ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ ਵੱਧਣ ਫੁੱਲਣ ਲੱਗੇ। ਫਿਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਆਈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਲੜੀਵਾਰ ਵਿਕਾਸ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿਉ ਤਾਂ ਤੁਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਮਾਲਿਕ ਦੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਹੁਣ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸੋਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿਆਪੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਮਝ ਆਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਹੋਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਸਗੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦ ਕੋਈ ਸਥਾਨਕ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਆਪਣੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਲਹਿਰ ਦਾ ਖਾਸਾ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣਾ।

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਸਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਮੰਡੀ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਢਾਂਚਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਉੱਨਤ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਥਾਂ ਸਮਾਜ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਆਪਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੀ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਉਤੇ ਹੁਣ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਵਿਧਾਇੱਕ ਗੁੱਟਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਅਖਾੜੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਦਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਯੂਰਪ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਹੈ। ਫਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਐਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਵਧਾਨ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਵਾਲ਼ੇ ਹਨ। ਉਥੇ ਭੇਦ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖੁਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਜਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ ਅਡੰਬਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਰਧਾੜ ਹੈ ਉਨੀਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਵੀਂ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਕਾਲਪਨਿਕ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਰਮਨ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਮਾਹਰ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੇ ਜਰਮਨਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਨਿਰਣੇ ਲਏ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਰਮਨੀ 'ਚ ਕਾਫੀ ਨਵਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਤਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਸਵਾਲ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਪੈ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਉਹ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਉੱਠਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਉਥੋਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾ ਲਈ। ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਆਈ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਦੱਸਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਲਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਜਰਮਨੀ ਦੀਆਂ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਇਰਤਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਾਸਾਲਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਲਾਸਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ! ਸਾਡੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਾਸਾਲ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਹਨ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜੀ ਹੈ। ਲਾਸਾਲ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਆਮ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ 1848 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪਿਛੋਂ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਸੱਨਅਤੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਫਿਰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਮਯਾਬ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਚਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਰਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਇਹਨੂੰ ਉਹ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹਨ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਉਹਦਾ ਰਾਮਬਾਣ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਲਾਜ਼ਮੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਿਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਿਸਮਾਰਕ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਲਾਸਾਲ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰ੍ਰੇਰਕ- ਬਿਸਮਾਰਕ ਦਾ ਇੰਝ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਉਹ 1848 ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮੱਧ ਵਰਗਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਅਤੇ ਆਗੂ ਹੋ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਥੇ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- (ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ) ਮੈਨੂੰ ਇਹਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕਦਮ ਬੇਤੁਕੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਪਰ ਇਹਦਾ ਇੱਕ ਮਨੋਰੰਜਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ। ਹੋਦਤ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਸਮਾਰਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਰਚੇ ਨਾਰਥ ਜਰਮਨ ਗਜ਼ਟ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਜਸੁਇਟ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂ ਫਾਦਰ ਬੈਂਕ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ (ਬਿਸਮਾਰਕ) ਇਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕੇ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਪਰ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਮਾਜ4 ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਹੋਂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਲ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਐਨਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਅਖਬਾਰ ਕੱਢੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ 'ਚ ਆਪਸੀ ਅਦਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਇਹੋ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਇਸ ਲਈ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ। ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਕਾਲ਼ੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਹਰ ਥਾਂ ਮੰਡਲਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਮਨਘੜਤ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਨਾਲ਼ੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੁੱਟ ਉਹ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮਦਾਮ ਵੁੱਡਹਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਇਹ 1871 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਡਾ. ਮਾਰਕਸ! ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਗ ਲਾਊ ਭਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਮੁਕੰਮਲ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- (ਇੱਕ ਪਲ ਰੁਕ ਕੇ) ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨਾ ਫਜ਼ੂਲ ਹੈ। ਪਰ ਧਰਮ ਇੱਕ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਲਪਨਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਧਰਮ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਧਰਮ ਦਾ ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਤੁਸੀਂ ਬੋਸਟਨ ਦੇ ਪਾਦਰੀ ਕੁੱਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਸੰਬੰਧ 'ਚ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ 'ਚ ਉਹਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਗਲਤ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਦਿੱਤੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ, ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਖੂਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਜਰਮਨੀ, ਇਟਲੀ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਖੂਨ ਖਰਾਬਾ ਹੋਵੇਗਾ।' (ਡਾ. ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ) ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨੂੰ ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਰੂਸ, ਜਰਮਨੀ, ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਜੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤਾਂ ਖੂਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋਣਗੇ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਨਕਲਾਬ ਬਹੁਮਤ ਵਲੋਂ ਹੋਣਗੇ। ਇਨਕਲਾਬ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਉਸ ਸਤਿਕਾਰਤ ਆਦਮੀ ਨੇ 1871 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਖਤ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ''ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਤੀਹ ਲੱਖ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ 5 ਕਰੋੜ ਜਾਂ 10 ਕਰੋੜ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ ਫਿਰ ਦੁਨੀਆ ਸਾਡੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਦੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੈਰਿਸ ਲਿਯੋਂ, ਮਰਸੇਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤਯੋਗ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਬਰਲਿਨ, ਮਿਊਨਿਖ ਡ੍ਰੈਸਡੇਨ, ਲੰਡਨ ਲਿਵਰਪੂਲ, ਮੈਨਚੈਸਟਰ, ਬਰਸੇਲਜ਼, ਸੇਂਟ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ, ਨਿਉਯਾਰਕ ਭਾਵ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਤੀਤ ਭਿਆਨਕ ਬੁਰੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇ ਵਾਂਗ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਸੁਲਘਾਈ ਗਈ ਇਹ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਅੱਗ ਅਤੀਤ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ। (ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ)

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ ਕੀ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਖ਼ਤ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਇਹਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਮੇਰਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੇਹੱਦ ਨਾਟਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ਼ ਭਰੀਆਂ ਬੇਤੁਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ। ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ 'ਲ ਫਿਗਰੋ' (ਫਰਾਂਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਖਬਾਰ) ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਜਾਅਲੀ ਦਸਤਖਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹੇ ਸੈਂਕੜੇ ਖ਼ਤ ਹਵਾ 'ਚ ਉਡਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਲੰਡਨ ਟਾਈਮਜ਼ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖ਼ਤ ਜਾਅਲੀ ਹਨ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾਂ ਕੁਝ ਝੂਠ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਉਹਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਰਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਲਗਭਗ ਵੀਹ ਸਹਾਇਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੈਗੇ ਜੇ ਨਾ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜੀ ਹਾਂ! ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।5 ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਝੂਠ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਕਮਿਊਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਝੂਠ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੰਡਨ ਦੇ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖਬਾਰਾਂ 'ਚ ਛਪੇ ਪੈਰਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਤ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ਕਮਿਊਨ ਕਰਕੇ ਤਕਰੀਬਨ 60 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਰਸ਼ਲ ਮੈਕਮੋਹਨ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਕਾਤਿਲ ਫੌਜ ਨੇ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ। ਕਮਿਊਨ ਉਤੇ ਜਿੰਨਾ ਚਿੱਕੜ ਉਛਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਓਨਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਹਿਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਖੈਰ ਸਮਾਜਵਾਦ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਹਨ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹਾਨ ਲਹਿਰ ਬਿਨਾਂ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਲਈ ਖੂਨ ਵਹਾਇਆ ਗਿਆ। ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਨੇ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਜ਼ਰੀਏ ਫਰਾਂਸ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਹਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ। ਇਟਲੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਜੇ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਔਰਸਿਨੀ ਨੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸਾਈਆਂ ਨੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਕਰਾਮਵੈਲ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਪਯੂਰਿਟਨੋ ਨੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਜਿੰਨੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਉਨੀਆਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਹੱਤਿਆ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਅੱਜ ਜੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਸੀ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਾਜਵਾਦ ਮੱਥੇ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ਼ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਣਗੇ। ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੰਮ 'ਚ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਸਮਾਰਕ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ਼ ਦੂਸਰੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ 'ਚ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਬਸਿਮਾਰਕ ਦੇ ਸੰਬੰਧ 'ਚ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਰਾਏ ਹੈ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦਾ ਪਤਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਇੱਕ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਆਦਮੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਹਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਮੂਰਖ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਬਿਸਮਾਰਕ ਦੀ ਇਹੋ ਦਸ਼ਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹਨੇ ਏਕੀਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਕਾਲ਼ੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਰਹੱਸ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਪਿਛਲੀ ਚਾਲ ਰਾਜਸੀ ਹਲਚਲ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਅਸਫਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਵੀ 1870 ਦੇ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਕੋਰਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ੀ ਯੁੱਧ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਐਲਾਨ ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਜੇਤੂ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈਣ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਫੌਜੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਦਮਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਉਤੇ ਦਿਲ ਕੰਬਾਊ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਨਮਾਨ ਜਨਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸਭਾਵਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਰਮਨ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜਮਹੂਰੀ ਪਾਰਟੀ ਉੱਤੇ ਜਰਮਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਬਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਹੀ ਜਰਮਨ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਹੜੱਪ ਕਰਕੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ਼ਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਿਸਮਾਰਕ ਨੇ ਤਾਕਤ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕੀਤੀ। ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬਿਸਮਾਰਕ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖੀ। ਪਰ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਨੂੰ ਪੈਸਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਨਾਉਟੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹਨੇ ਏਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਫੌਜ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਲੱਕ ਤੋੜਵੇਂ ਟੈਕਸ ਲਾਏ। ਹੁਣ ਉਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਟੈਕਸ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਟੈਕਸ ਲਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਹੁਣ ਉਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਹਊਆ ਖੜਾ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੰਗੇ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪੂਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ- ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਰਲਿਨ ਤੋਂ ਲਗਾਤਰ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?

ਡਾ. ਮਾਰਕਸ- ਜੀ ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਰਮਨੀ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਸਮਾਰਕ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਹੋਸੇ ਲਮਨ, ਰਾਕੋਵ ਅਤੇ ਵਾਮਨ ਆਦਿ 40 ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਜਰਮਨੀ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।6 ਇਹਨਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਬਿਸਮਾਰਕ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 75 ਹਜ਼ਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭੁੱਖ ਮਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕ ਬੇਚੈਨ ਹੋਕੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਖੂਨੀ ਹੋਲੀ ਖੇਡਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੂਰੇ ਜਰਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਬਰ ਦਾ ਗੇੜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਚੱਲੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਅਤੇ ਜਬਰ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨਚਾਹੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮਲ 'ਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਮਨਚਾਹੇ ਟੈਕਸ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਥੇ ਕੋਈ ਦੰਗਾ ਫਸਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬਿਸਮਾਰਕ ਇਸ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਉਹਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾ ਰਹੇ ਹਨ।

1. ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਉਮਰ 60-61 (18 ਦਸੰਬਰ 1871ਨੂੰ) ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ 5 ਮਈ 1818 ਹੈ।

2. ਇਹ ਔਰਤ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੀ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਪਰੀਵਾਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈਲਨ ਡੇਮੁਥ ਹੋਵੇਗੀ।

3. ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ 1917 ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੂਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ਼ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਈ।

4. ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਾਜ ਹਕੀਕਤ 'ਚ 1864 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਭਾ ਹੀ ਸੀ।

5. ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਫਰਾਂਸ 'ਚ ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ' ਦੇ ਸੰਬੰਧ 'ਚ

6. ਬੇਬਲ ਦੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਮੁਤਾਬਕ 61 ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੂੰ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਜਰਮਨ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਗਿਣਤੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ।
ਸ੍ਰੋਤ-ਪ੍ਰ੍ਤੀਬੱਧ

Thursday, February 10, 2011

ਲੂਈ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਦਾ ਅਠਾਰ੍ਹਵਾਂ ਬਰੂਮੇਰ - ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ (ਇੱਕ)


ਚੈਪਟਰ 1

ਹੀਗਲ ਨੇ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਐਸੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਐਸੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਜੋ ਤਮਾਮ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ,ਦੋ ਬਾਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇਥੇ ਉਹ ਇੰਨਾ ਜੋੜਨਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਬਾਰ ਮਸਖ਼ਰੇਪਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਦਾਂਤੋਂ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਕੌਸੀਦੇਅਰ ,ਪਹਿਲਾ ਰੋਬਸਪੀਏਰ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਲੂਈ ਬਲਾਂਕ ਪਹਿਲਾ 1793-95 ਵਾਲਾ montagne ('' ਮਾਊਂਟੇਨ ''ਜਾਂ '' ਪਹਾੜੀ '' )ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ 1848-51 ਦਾ ਮਾਊਂਟੇਨ (43)ਪਹਿਲਾ ਚਾਚਾ ਸੀ ਦੂਸਰਾ ਭਤੀਜਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਠਾਰਵੀਂ ਬਰੂਮੇਰ ਦਾ ਜੋ ਇਹ ਦੂਸਰਾ ਤਾਜ਼ਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਆਇਆ ਹੈ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਵੀ ਕੁਛ ਐਸਾ ਹੀ ਹੈ (44)

ਲੋਕ ਹੀ ਆਪਣਾ ਇਤਹਾਸ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਜੈਸਾ ਵੀ ਚਾਹੁਣ ਵੈਸਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ,ਉਹ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧੀਆਂ ਬੀਤੇ ਵੱਲੋਂ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨਸਾਰੀਆਂ ਬੀਤੀਆਂ ਗੁਜ਼ਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਬੋਝ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਐਨ ਉਸ ਵਕਤ ਜਦੋਂ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਪਰ ਆਮਾਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਛ ਐਸਾ ਕਰ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਕਦੇ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ,ਐਸੇ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਕਟਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁਸਤਾਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਦੇ ਲਈ ਪੁਕਾਰਦੇ ਹਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗੀ ਨਾਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਲਿਬਾਸਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਬੀਤੇ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਪੋਸ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੰਗੀ ਹੋਈ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੇ ਨਵਾਂ ਮੰਜ਼ਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦੇਣ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੂਥਰ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਪਾਲ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਲਗਾਇਆ ,1789 ਤੋਂ 1814 ਤੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਬਾਰੀ ਬਾਰੀ ਕਦੇ ਰੋਮਨ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦਾ ,ਕਦੇ ਸਲਤਨਤ ਰੋਮਨ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ,ਅਤੇ 1848 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਛ ਹੱਥ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ 1789 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਦੇ 1793-95 ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਇਆ ਇਹ ਐਸੀ ਬਾਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਬਦੇਸੀ ਜ਼ਬਾਨ ਸਿੱਖੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਆਪਣੀ ਮਾਦਰੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਤਰਜਮੇ ਸੋਚਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਤਰਜਮੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦੇ ਵਕਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਰੂਹ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਸੰਸਾਰ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੁਰਦਾ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਤਲਬ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫ਼ੌਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਉਘੜਵਾਂ ਫ਼ਰਕ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਉਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕੈਮੀਲੇ ਦੀਸਮੌਲਿੰਜ ,ਦਾਂਤੋਂ,ਰਾਬਸਪੀਏਰ , ਸੇਂਟ ਜ਼ੋਸਤ , ਨਪੋਲੀਅਨ ਵਰਗੇ ਹੀਰੋ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਕਾਰਜ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜਨ ਲਈ ਖੜੇ ਹੋਏ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋੜ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਦਮ ਜਮਾਉਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੀਮ ਰੋਮਨ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਚੋਲਾ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਅਪਣਾ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਬੁਨਿਆਦ ਦੇ ਪਰਖ਼ੱਚੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸ ਤੇ ਉੱਗੇ ਜਗੀਰੂ ਸਿਰ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾ ਹਾਲਤਾਂ ਦੀ ਬਨਿਆਦ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ਰਤ ਸੀ ਖੁੱਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਲਈ ,ਜ਼ਮੀਨ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਫ਼ੈਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਦੇ ਲਈ, ਕੌਮ ਦੀ ਉਸ ਸਨਅਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਕੰਮ ਤੇ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀਆਂ ਸਰਹਦਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਉਸ ਨੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸੂਰਤਾਂ ਦਾ ਹਰ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰ ਸੁਟਿਆ ਕਿ ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਉਠਦੇ ਹੋਏ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਹ ਗ਼ਰਜ਼ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪ ਦੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੇ ਵਕਤ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ੇ ਦੇ ਮੁਨਾਸਬ ਹਾਲਤਾਂ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਣ ਜਦੋਂ ਇਕ ਦਫ਼ਾ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰੰਗ ਰੂਪ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ,ਤਾਂ ਉਹ ਦੁਕੀਆਨੂਸੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਸਭ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਏ,ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਦੀਮ ਰੋਮਨ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਉਹ ਹੀਰੋ ਵੀ ਗਏ ਜੋ ਕਫ਼ਨ ਫਾੜ ਕੇ ਨਿਕਲ ਆਏ ਸਨ ,ਉਹ ਬਰੂਟਸ ,ਗਰਾਚ ,ਪਬਲੀਕੋਲਾ ,ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰੀ,ਇਥੇ ਤਕ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਵੀ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਚੌਕਸ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸੇ ,ਕੋਜ਼ੀਨਾਂ ,ਰੋਯਰ-ਕੋਲਾਰਡਾ ,ਬੈਂਜਾਮਨ ਕੋਂਸਟੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਗੀਜੋਆਂ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਰਾਤ ਦੇ ਵਜੂਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਤਰਜਮਾਨ ਅਤੇ ਤਰਫ਼ਦਾਰ ਮਿਲ ਗਏ ਇਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਸਲ ਸਪਾਹ ਸਾਲਾਰ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਜ਼ ਕੁਰਸੀ ਲਗਾਏ ਬੈਠੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਪੇਸ਼ਵਾ ਸੀ ਮੋਟੀ ਅਕਲ ਵਾਲਾ ਲੂਈ ਅਠਾਰਵਾਂ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੌਲਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੁੱਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਫ਼ਜ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵੀ ਮੋਹਲਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ,ਅਤੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਵੀ ਸਮਝ ਨਾ ਪਿਆ ਕਿ ਰੋਮਨ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਤ ਰੂਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਘੂੜੇ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ

ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਂਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਿਤਨੀ ਹੀ ਕਮੀ ਸਹੀਲੇਕਿਨ ਹੱਥ ਪੈਰ ਕਢਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਂਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ,ਆਤਮ ਬਲੀਦਾਨ ਤੋਂ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਤੋਂ , ਖ਼ਾਨਾ ਜੰਗੀ ਤੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਅਤੇ ਖੂਨੀ ਜੰਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਵੀ ਮੱਲਣਾ ਪਿਆ ਰੋਮਨ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦੀਆਂ ਸਟੀਕ ਕਲਾਸਕੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗਲੇਡੀਏਟਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਈਡੀਅਲ ਅਤੇ ਉਹ ਕਲਾ ਰੂਪ ,ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਰੇਬੀਆਂ ਵੀ ਹੱਥ ਆ ਗਈਆਂ ਜੋ ਖ਼ਾਸ ਇਸ ਗ਼ਰਜ਼ ਤੋਂ ਦਰਕਾਰ ਸਨ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੌੜਾ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਾਰ ਹੈ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕਾ ਸਕਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੌਸਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਇਤਹਾਸਿਕ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਮੰਜਲ ਅਲਗ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ,ਇਹ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਕ੍ਰਾਮਵੈਲ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਇਨਕਲਾਬ ( 45)ਦੇ ਲਈ ਅੰਜੀਲ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਹਿਦਨਾਮੇ (46)ਵਾਲੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ,ਉਸ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਭਰਮ ਤੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਲਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕੰਮ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ,ਮੁਰਾਦ ਬਰ ਆਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਮਾਜ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਲ ਚੁੱਕਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਜਾਨ ਲਾਕ ਨੇ ਅੰਜੀਲ ਵਾਲੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਹੱਬਾਕੂਕ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਲਈ



ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਰਦਾ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਨਵੀਂ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨੋ ਸ਼ੌਕਤ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ,ਨਾ ਇਹ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਇਆ ਜਾਏ,ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੈ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਅਜ਼ਮਤ ਬਿਠਾਈ ਜਾਏ ,ਨਾ ਕਿ ਅਸਲ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁਡਾਈ ਜਾਏ,ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮਘਾਇਆ ਜਾਏ ,ਨਾ ਇਹ ਕਿ ਇਹਦੇ ਪ੍ਰੇਤ ਨੂੰ ਭਟਕਾਇਆ ਜਾਏ

1848 ਤੋਂ 1851 ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਇਨਕਲਾਬ (ਫ਼ਰਾਂਸ) ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਤ ਮੰਡਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ,ਮਰਰਾਸਤ republicain en gants jaunes ( ਰੇਸਮੀ ਮੌਜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰਿਪਬਲੀਕਨ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਿਸ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ (ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਇਕ ਸੂਰਮੇ)ਬੇਲੀ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰਿਆ ਸੀ ,ਉਸ ਮਹਿੰਮਬਾਜ਼ ਤੱਕ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਰਹੂਮ ਨਪੋਲੀਅਨ ਦੇ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਨਕਾਬ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਜੋ ਸੋਚਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੁੱਵਤ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ,ਇਕ ਦਮ ਕੀ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਮੁਰਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਈ ਹੈਆਪਣੀ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਕੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਰਾਣਾ ਇਤਹਾਸ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ,ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਖਤੌਨੀ,ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਮ ,ਪੁਰਾਣੇ ਆਦੇਸ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੋਕਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ,ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜਾਬਰਾਨਾ ਪੁਲਿਸ ,ਉਹ ਕੂੜਾ ਸ਼ਾਹੀ,ਜੋ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੇ ਗੱਲ ਸੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ,ਫਿਰ ਤੋਂ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕੌਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀਵਾਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਈ ਜੋ ਬੈੱਡਲਾਮ (47) ਦੇ ਜ਼ਮਨਦੋਜ ਪਾਗਲ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਰਓਨੀ ਮਿਸਰ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਥੋਪੀਆ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀ ਖਾਨਾਂ ਖੋਦਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਸਖਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਤਹਿ ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉਪਰ ਲਮਕਦੀ ਹੋਈ ਮਸ਼ਾਲ ਦੀ ਬੁਝੀ ਬੁਝੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਲੰਮਾ ਛਾਂਟਾ ਲਈ ਇੱਕ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦਾ ਓਵਰਸੀਰ ਖੜਾ ਹੈ ,ਖਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਜਨੂੰਨੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਹਜੂਮ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਖਾਨ ਖੋਦਣ ਦੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬਾਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ,ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੂਸਰਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਿਵਾਨਾ ਚੀਖ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ '' ਇਹ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਭੁਗਤਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ,ਮੈਂ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੈਥੋਂ ਇਹ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਫਰੌਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖਾਨ ਖੋਦ ਕੇ ਸੋਨਾ ਕਢਾਂ ''ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕੌਮ ਆਹ ਭਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ " ਹਾਂ, ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁਕਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ।" ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਕਲ ਠਿਕਾਣੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਤੇ ਸੋਨਾ ਖੋਦਣ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਰਿਹਾਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਨਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਸ ਦਸੰਬਰ 1848 ਦੇ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਤੋਂ (48) ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਬਰਾਏ ਕਿ ਮਿਸਰ ਕਦੀਮ ਦੇ ਮਾਸ ਰਿਝਦੇ ਪਤੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਛਤਾਉਣ ਲੱਗੇ (49) ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਦਸੰਬਰ 1851 ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਪੋਲੀਅਨ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਰਟੂਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ ਬਲਕਿ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਦਾ ਨਪੋਲੀਅਨ ਮਿਲਿਆ, ਅਲਬੱਤਾ ਕਾਰਟੂਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਧ ਵਿੱਚ ਜੈਸਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ, ਵੈਸਾ ਹੀ ਨਪੋਲੀਅਨ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ

ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਲੈਣੀ ਹੈ, ਬੀਤੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂਇਸ ਨੂੰ ਜੋ ਮੁਹਿੰਮ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਵਹਿਮਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਪਾਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾਪਹਿਲੇ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੁਹਤਾਜੀ ਸੀ ਬੀਤੇ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਇਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਤਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਫ਼ਰੇਬ ਦੇ ਸਕਣਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਆਪਣੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਦੀ , ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦਾ ਬਾਤਨ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਸਾਫ਼ ਆ ਜਾਏ ਉਥੇ ਬਾਤਨ ਤੇ ਬਿਆਨ ਹਾਵੀ ਸੀ, ਇਥੇ ਬਿਆਨ ਤੇ ਬਾਤਨ ਹਾਵੀ ਹੈ

ਫ਼ਰਵਰੀ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਹੈਰਤ ਅੰਗੇਜ਼ ਬਾਤ ਸੀ ,ਪੁਰਾਣਾ ਸਮਾਜ ਦੀਦੇ ਫਾੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਹੈਰਤ ਅੰਗੇਜ਼ ਚੋਟ ਸੰਸਾਰ ਇਤਹਾਸਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ,ਇਹ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਡੰਕਾ ਬਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਦੂਸਰੀ ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਾਲਾਕ ਪੱਤੇਬਾਜ਼ ਨੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਪਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਠੱਗ ਲਿਆ ਗਿਆ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਕੋਈ ਰਾਜਤੰਤਰ ਤਾਂ ਕੀ ਮਿਟਦਾ ,ਉਹ ਲਿਬਰਲ ਰਿਆਇਤਾਂ ਹੀ ਛਿਣ ਗਈਆਂ ਜੋ ਰਾਜਤੰਤਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਬਾਦ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਸੂਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨਬਜਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੀ ਜਾਨ ਪੈਂਦੀ ,ਮਲੂਮ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਿਆਸਤ ਉਲਟੇ ਪੈਰੀਂ ਬਹੁਤ ਕਦੀਮ ਸ਼ਕਲ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਅਤੇ ਬੇ ਗ਼ੈਰਤੀ ਦਾ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾ ਅਮਲ ਦਖ਼ਲ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਸਲੀਬ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਚਲਦਾ ਹੈ ਫ਼ਰਵਰੀ 1848ਵਿੱਚ ਜੋ ਨਿਰਣਾਇਕ ਚੋਟ (coup de main)ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਦਸੰਬਰ 1851 ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਉਲਟਣ(coup de tete) ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਹਥ ਆਇਆ ਉਵੇਂ ਚਲਾ ਗਿਆ -ਭੰਗ ਦੇ ਭਾਣੇ ਐਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਵਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਜੋ ਵਕਤ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ,ਬੇਕਾਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ 1848 ਅਤੇ 1851 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਨੇ ,ਖ਼ੁਲਾਸੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ,ਚੂੰਕਿ ਇਹ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ ,ਉਹ ਸਬਕ ਯਾਦ ਕਰ ਲਏ ,ਉਹ ਤਜਰਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ ਅਗਰ ਇਸ ਨੇ ਮਹਿਜ਼ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹ ਤੇ ਹਲਚਲ ਬਰਪਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਿਆਦਾ ਸੰਜੀਦਾ ਅਮਲ ਕਰਨਾ ਸੀ . ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ ਸੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਡਿਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਅਗਲੇ ਸਫਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਰੰਭ ਬਿੰਦੂ ਨਿਯਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ . ਉਹ ਸਥਿੱਤੀ,ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਸੁਹਿਰਦ ਹੈਸੀਅਤ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ.

ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਵਾਂਗ ਬੁਰਜੁਆ ਇਨਕਲਾਬ ਕਦਮ ਬ ਕਦਮ ਵਧਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਸਭ ਕੁਝ ਫੁਲਝੜੀਆਂ ਛੱਡਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਚੁਫੇਰੇ ਲੁਤਫ਼ ਛਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਬਹੁਤ ਥੋੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ. ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੰਤਹਾਈ ਬੁਲੰਦੀ ਨੂੰ ਛੂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਸ਼ਾ ਉੱਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਮਾਜ ਖੁਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਬੋਂਦਲਾਹਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਗਰਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਖੁਮਾਰੀ ਦੀ ਬਿਹਬਲ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾਵੇ. ਇਸ ਦੇ ਬਰਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਜੋ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਹਨ ,ਲਗਾਤਾਰ ਸਵੈ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਆਪਣੀ ਰਫਤਾਰ ਰੋਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ,ਮੁੜ ਕੇ ਉਸੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੂਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਲਗਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ,ਅਤੇ ਬੇਕਿਰਕੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅਧਕਚਰੇਪਣ ਅਤੇ ਕਮੀਆਂ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਭੁੰਜੇ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਫਿਰ ਤਾਜਾ ਤਾਕਤ ਲੈ ਕੇ ਉਠ ਖੜਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਜੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤਰ ਆਵੇ. ਜਿਸ ਮੰਜਲੇ ਮਕਸੂਦ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਅਨਿਸਚਿਤ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਇਹ ਅਮਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਦ ਤੱਕ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਕੱਟੇ ਜਾਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਨਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਜਦ ਤੱਕ ਖੁਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ:

“hic rhodus, hic salta”

ਇਹੀ ਹੈ ਰੋਡਸ, ਹੁਣ ਮਾਰ ਛਾਲ

(ਈਸਪ ਦੀਆਂ ਜਨੌਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਹੈ :ਇੱਕ ਗੱਪੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਰੋਡਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਛਾਲ ਮਾਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੌਕੇ ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਵਿਖਾ)

ਫਿਲਹਾਲ ਉਹ ਸ਼ਖਸ਼ ਜਿਸ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਨੂੰ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਕਦਮ ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਨਾ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਖਟਕਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਐਸੇ ਡੁੱਬੇਗਾ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ. ਡੈਮੋਕਰੈਟ ਹਜ਼ਰਾਤ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ,ਉਹ ਸੁਣਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਸਨ ਮਈ 1852 ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਐਤਵਾਰ (51) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਮਲ ਦੇ ਅੰਜਾਮ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ ,ਇਸ ਦੂਸਰੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਛ ਐਸਾ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੀਲਿਆਊਸਤਾਂ ਦਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਇਸ ਰੋਜ਼ ਹਜ਼ਰਤ ਈਸ਼ਾ ਫਿਰ ਤੋਂ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਅਹਿਲ ਈਮਾਨ ਹਕੂਮਤ ਦਾ (52) ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੇ ਮੁਅਜਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਈਮਾਨ ਨੂੰ ਢਾਲ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ , ਇਹ ਗੁਮਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਜਾਦੂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਮੈਦਾਨ ਮਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੋਚ ਲਿਆ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਗ਼ੈਬ ਤੋਂ ਨਾਜ਼ਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਇੰਦਾ ਜਿੱਤਾਂ ਤੇ ਉਹ ਅਮਲੀ ਖ਼ੂਬ ਬਿਗ਼ਲ ਬਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਰਿਹਾ ਸਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਭੀ ਲਾਂਭੇ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ۔ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਉਮੀਦ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਇੰਦਾ ਬੜੇ ਮਾਹਰਕੇ ਸਰ ਕਰਨੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਦਾ ਅਜੇ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਆਇਆਇਹ ਸੂਰਮੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਨਾਲਾਇਕੀ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਜਤਾਉਣ ਅਤੇ ਖਾਸ ਟੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰੋਹਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਚਲੇ ਸਨ ,ਹੁਣ ਉਹ ਅਪਣਾ ਬੋਰੀਆ ਬਿਸਤਰ ਬੰਨ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਜੋ ਸੇਹਰਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਸਿਹਰੇ ਦੇ ਕੁਛ ਫੁੱਲ ਉਠਾਏ ਹੋਏ,ਐਕਸਚੇਂਜ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ (53)ਰਿਪਬਲਿਕਾਂ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਮੁਚੀ ਭੁੰਨਾਉਣ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰੀ ਅਮਲੇ ਦੀ ਫ਼ਹਿਰਿਸਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪੀਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਾ ਰੱਖੀ ਸੀ ਦੋ ਦਸੰਬਰ 1851 ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਜਿਵੇਂ ਖੁੱਲੇ ਆਸਮਾਨ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਗਿਰੀ ਹੋਵੇ ਐਸੇ ਲੋਕ ਜੋ ਪਸਤ ਹਿੰਮਤੀ ਦੇ ਵਕਤ ਖ਼ੂਬ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖ਼ੌਫ਼ ਅਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਵਾਰ ਮੰਨ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨੇ ਲੱਦ ਗਏ ਜਦੋਂ ਬਤਖਾਂ ਕੈਂਹ ਕੈਂਹ ਕਰਕੇ ਕੈਪੀਟੋਲ (54)ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਚਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ

ਸੰਵਿਧਾਨ ,ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ,ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਪਾਰਟੀਆਂ,ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ਼ ਰਿਪਬਲੀਕਨ,ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਹੀਰੋ (55) ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀਆਂ ਘੁਰਕੀਆਂ ,ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਗਮਗਾਉਂਦੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ,ਸਾਰਾ ਅਦਬ,ਸਿਆਸੀ ਨਾਮ ਅਤੇ ਨਾਮਵਰ ਵਿਦਵਾਨ , ਦੀਵਾਨੀ ਤੇ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕਨੂੰਨ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ,ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਭਰੱਪਣ ਦੇ ਅਸੂਲ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਈ 1852 ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਐਤਵਾਰ ਸਭ ਦਾ ਸਭ ਜਿਵੇਂ ਤਲਿਸਮ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਜੋ ਇਕ ਐਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਛੂ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਜਾਦੂਗਰੀ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਆਮ ਹੱਕ ਜੋ ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ ਉਹ ਵੀ ਵਕਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਸੀਅਤ ਨਾਮੇ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਤੋਂ ਖੁੱਲਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦੇਵੇ : ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜਿਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਨਾ ਹੋਣਾ ਹੈ(ਗੇਟੇ ਦੇ ਫਾਸਟ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਵਿੱਚੋਂ )

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੌਮ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕੋਈ ਕੌਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਔਰਤ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਇਹ ਉਜ਼ਰ ਕਾਬਲੇ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਮਨਚਲੇ ਨੇ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਕਦਮ ਵਧਾਏ ਉਹੀ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕਰ ਗਿਆ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਫੇਰ ਨਾਲ ਮਾਮਲਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਅਲਬੱਤਾ ਉਹ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਬਾਤ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਤਿੰਨ ਜਾਅਲ ਸਾਜ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਸੱਠ ਲੱਖ ਦੀ ਕੌਮ ਪਰ ਯਕਾਯਕ ਛਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਸਕਦੇ ਹਨ

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਮੁਖ਼ਤਸਰ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਨਕਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਰਹਲਿਆਂ ਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਇਹ ਤਾਜ਼ਾ ਇਨਕਲਾਬ 24ਫ਼ਰਵਰੀ 1848 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਸੰਬਰ 1851 ਤੱਕ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ

ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖ਼ਾਸ ਦੌਰ ਸਨ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ;ਫਿਰ 4ਮਈ 1848 ਤੋਂ 28ਮਈ 1849 ਤੱਕ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦਾ ਕਿਯਾਮ ਹੋਇਆ, ਸੰਵਿਧਾਨਸਾਜ਼ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਕਾਇਮ ਹੋਈ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ 28ਮਈ 1849 ਤੋਂ ਦੋ ਦਸੰਬਰ 1851 ਦਾ ਦੌਰ ਯਾਨੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਰਿਪਬਲਿਕ ਜਾਂ ਕਨੂੰਨ ਸਾਜ਼ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ

ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ ਜੋ 24ਫ਼ਰਵਰੀ 1848 ਨੂੰ ਲੂਈ ਫ਼ਿਲਿਪ ਦੇ ਇਖ਼ਤਿਆਰਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਖ਼ਾਸ ਇਹੀ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦਾ ਦੌਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਮੁਖਬੰਦ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਈਆਂ ਕਿ ਹੱਥੋ ਹੱਥ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਜ਼ੀ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਰਜ਼ੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ,ਹੁਕਮ ਅਹਿਕਾਮ,ਐਲਾਨ ਵਗ਼ੈਰਾ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵੀ ਮਹਿਜ਼ ਆਰਜ਼ੀ ਰਹਿ ਗਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਜੁਰਅਤ ਨਾ ਹੋਈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵਜੂਦ ਦੇ ਅਤੇ ਹਕੀਕੀ ਅਮਲ ਦੇ ਹੱਕ ਦਾ ਦਾਵਾ ਕਰੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਅਨਸਰ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਸਨ,ਮਸਲਨ ਮੋਰੋਸੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਅਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ (56 ), ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਬੁਰਜ਼ਵਾਜ਼ੀ,ਜਮਹੂਰੀ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਬੁਰਜ਼ਵਾਜ਼ੀ,ਸਮਾਜੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਪਸੰਦ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਅਨਸਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਰਵਰੀ ਵਾਲੀ ਹਕੂਮਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲੀ ਉਹ ਆਰਜ਼ੀ ਸੀ

ਇਸ ਦੇ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਅਵਲ ਗ਼ਰਜ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਐਸੇ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਹਿਬ ਜਾਇਦਾਦ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ਾਸ ਸਿਆਸੀ ਹੱਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹਲਕਾ ਹੋਰ ਵਸੀਅ ਹੋ ਜਾਏ ਅਤੇ ਨਿਰੋਲ ਮਾਲੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਗ਼ਲਬਾ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਵਾਕਈ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆਈ, ਜਦੋਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡ ਨੇ ਕੋਈ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾ ਦਿਖਾਈ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਵੀ ਜਮ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ,ਅਤੇ ਰਾਜਤੰਤਰ ਨੇ ਫ਼ਰਾਰ ਦੀ ਰਾਹ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਰਿਪਬਲਿਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਈ ਹਰ ਇਕ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਅਪਣਾ ਮਤਲਬ ਕੱਢਿਆ

ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੰਭਾਲ਼ ਕੇ ਰਿਪਬਲਿਕ ਜਿੱਤੀ ਸੀ,ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਲਗਾਈ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜੀ ਰਿਪਬਲਿਕ ਹੋਵੇਗੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਆਮ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕੈਫ਼ੀਅਤ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਗਈ ਇਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕੈਫ਼ੀਅਤ ਐਸੀ ਸੀ ਕਿ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਬਾਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਮੌਜੂਦ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ,ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ[ਸਿਆਸੀ] ਤਾਲੀਮ ਦੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,ਮੌਜੂਦ ਸੂਰਤ-ਏ-ਹਾਲ ਅਤੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਫ਼ੌਰਨ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ਼ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਬਟਾਇਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੇ ਦਾਵੇ ਮੰਨ ਲਏ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਾਲਿਬ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਐਸਾ ਦੌਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਵਧਾ ਵਧਾ ਕੇ ਦਾਵੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਅਸਲ ਬੇਬਸੀ ਅਤੇ ਬੇ ਯਕੀਨੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ,ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਇੰਨਾ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਜੋਸ਼ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇ ,ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰੁਟੀਨ ਦਾ ਐਸਾ ਪੱਕਾ ਗ਼ਲਬਾ ਵੀ,ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਤਾਲ ਮੇਲ਼ ਦਾ ਭਰਮ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਸਭ ਅਨਸਰ ਬੇਮੇਲ ਅਤੇ ਬੇਜੋੜ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ਉਸ ਮੁਦਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੈਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀਆ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਖੁੱਲੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚੂਰ ਸੀ ਅਤੇ ਨਹਾਇਤ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜੀ ਮਸਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ,ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੇ ਗਰੋਹ ਬੰਦੀ ਕਰ ਲਈ,ਆਪਣੀਆਂ ਸਫਾਂ ਜੋੜ ਲਈਆਂ , ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਆਮ ਆਬਾਦੀ ਕੋਲੋਂ ,ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਹੈਸੀਅਤ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ਮਦਦ ਮਿਲ ਗਈ ਜਿਸ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ;ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁਲਾਈ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ (57 )ਦੇ ਵਕਤ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦੇ ਗਿਰਦੇ ਹੀ ਇਕ ਦਮ ਸਿਆਸੀ ਮੰਚ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਆਏ ਸਨ

ਦੂਸਰਾ ਦੌਰ 4ਮਈ 1848 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਮਈ 1849 ਦੇ ਆਖ਼ਿਰ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ ਇਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਜ਼ੀ ਦਾ,ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਪੈਣ ਦਾ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ੌਰਨ ਬਾਦ ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦੇ ਹਾਮੀਆਂ ਨੇ ਬੰਸਵਾਦੀ ਮੁੱਖ਼ਾਲਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰਿਪਬਲਿਕ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ,ਬਲਕਿ ਪੈਰਿਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਫੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਇਜਲਾਸ 4ਮਈ 1848 ਨੂੰ ਹੋਇਆ,ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਦੇ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਕੌਮ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਸੀ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਫ਼ਰਵਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦੰਭੀ ਦਾਹਵਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੋਸ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਲ ਬੁਰਜ਼ਵਾਜ਼ੀ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇਅਜੇ ਅਸੰਬਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਚੰਦ ਰੋਜ਼ ਗੁਜ਼ਰੇ ਸਨ ਕਿ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਿਰਦਾਰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਅਤੇ 15ਮਈ 1848 (58)ਨੂੰ ਇਕ ਨਾਕਾਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਅਸੰਬਲੀ ਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰ ਦੇਵੇ ,ਉਸ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਜੀਵ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਡ ਅੱਡ ਅਨਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਖੇਰ ਦੇਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੌਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਾਮੀ ਸਪਿਰਟ ਖੁਦ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਦੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਨਤੀਜਾ ਕੀ ਹੋਇਆ?15ਮਈ ਨੂੰ ਬਲਾਂਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਮਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵਾਕਈ ਪ੍ਰੋਲ਼ਤਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲੀਡਰ ਸਨ,ਜਨਤਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਐਸਾ ਕਢਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਫਿਰ ਬਹਿਸ ਅਧੀਨ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੇ

ਲੂਈ ਫ਼ਿਲਿਪ ਦੀ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਰਿਪਬਲਿਕ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ,ਯਾਨੀ ਅਗਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੋਂ ਅਵਾਮ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਬੁਰਜ਼ਵਾਜ਼ੀ ਕਰੇਗੀ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀਆ ਦੇ ਮਤਾਲਬੇ ਸਭ ਹਵਾਈ ਕਿਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਾਜ਼ ਕੌਮੀ ਅਸੰਬਲੀ ਨੇ ਇਧਰ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ,ਉਧਰ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਨੇ ਜੂਨ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਕੇ ਇਹਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ (ਦੇਖੋ ਨੋਟ ਨੰਬਰ 6 ),ਜੋ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਨਾ ਜੰਗੀਆਂ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸੀ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਰਿਪਬਲਿਕ ਨੇ ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਮਾਰ ਲਿਆ ਉਸ ਦੇ ਹਿਮਾਇਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਰ ਦੇ ਵਿਤੀ ਧਨੀਆਂ ਦਾ ਗਰੋਹ ਸੀ,ਸਨਅਤੀ ਬੁਰਜੁਆਜ਼ੀ ਸੀ, ਦਰਮਿਆਨੀ ਜਮਾਤ ਸੀ,ਛੋਟੀ ਹੈਸੀਅਤ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ,ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਮੁਫ਼ਲਿਸ ਆਵਾਰਾ ਗਰਦ(Lumpenproletariat) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਸ਼ਤੀ ਗਾਰਡ (59)ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਮੁਨੱਜ਼ਮ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ,ਆਲਾ ਤਾਲੀਮ ਯਾਫ਼ਤਾ ਲੋਕ,ਪਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦਿਹਾਤੀ ਆਬਾਦੀ,ਸਭ ਸ਼ਰੀਕ ਸਨ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ,ਉਹ ਤਨਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸ਼ੁਰੁ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਬਾਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਏ ਬਗ਼ੈਰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਉਸ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਜਮਾਤ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ-ਏ-ਆਮ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਿਆ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹਰ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ,ਜਿਥੇ ਤਹਿਰੀਕ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉਭਾਰ ਦੇ ਆਸਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀਆ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਬਾਰ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਘਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਹਾਸਲ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀਆ ਤੋਂ ਉਪਰ ਦੀਆਂ ਜੋ ਸਮਾਜੀ ਪਰਤਾਂ ਹਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਆਂਚ ਨਾਲ ਗਰਮ ਹੋਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਹਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਕ ਦੇ ਬਾਦ ਇਕ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਉੱਠਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ,ਹਾਰ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਜਿਤਨੀ ਵਧੇਰੇ ਜਗ੍ਹਾ ਘੇਰਦੀ ਹੈ,ਬਾਦ ਦੀ ਚੋਟਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਉਤਨਾ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਦੇ ਜਿਤਨੇ ਜਿਆਦਾ ਨੁਮਾਇਆਂ ਲੀਡਰ ਹਨ ਉਹ ਇੱਕ ਬਾਦ ਦੂਜਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਅਦਾਲਤ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨ ਗਾਹਾਂ ਤੇ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੰਭਾਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀਆ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਐਸਾ ਹੈ ਜੋ ਨਜ਼ਰੀਆਤੀ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ,ਐਕਸਚੇਂਜ ਬੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹੀਏ ਕਿ ਐਸੀ ਤਹਿਰੀਕ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਕਰਨ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਨਕਰ ਹੈ ਉਹ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਜ਼ਰੀਏ ਸਮੇਟ ਕੇ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,ਇਸ ਨੂੰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਿਠ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਜਾਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ ਦੀਆਂ ਮਹਿਦੂਦ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੈਸੇ ਤੈਸੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਰ ਬਾਰ ਕੰਮ ਬਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਜ਼ਰ ਐਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀਆ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਇੰਨਾ ਦਮ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੇ ਵਰਗੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਹਾਨਤਾ ਫਿਰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਵੇ,ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤਾਜ਼ਾ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਕੋਲੋਂ ਊਰਜਾ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਹੋ ਜਾਏ ਇਹ ਹਾਲਤ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰਹੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਤਮਾਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ,ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਬੇ ਦਮ ਹੋ ਕੇ ਗਿਰ ਨਾ ਜਾਣ ਖ਼ੈਰ,ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੰਨਾ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਇਤਹਾਸਕ ਜੰਗ ਦੇ ਮਿਆਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਜ਼ਤ ਆਬਰੂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਰ ਮੰਨੀ ਹੈ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ਰਾਂਸ,ਬਲਕਿ ਸਾਰਾ ਯੂਰਪ ਜੂਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਲਜ਼ਲੇ ਨਾਲ ਕੰਬ ਉੱਠਿਆ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਪਰ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹਾਰਾਂ ਖਾਧੀਆਂ ਉਹ ਇਤਨੀਆਂ ਸਸਤੀ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਤਿਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਫ਼ਰੀਕ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕਰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਬਿਲੇ ਜ਼ਿਕਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ,ਅਤੇ ਹਾਰ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਫ਼ਰੀਕ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਤੋਂ ਜਿੰਨਾ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਬਾਦ ਦੀਆਂ ਇਹ ਹਾਰਾਂ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ

ਸਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੂਨ ਦੇ ਬਾਗੀਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਪਰ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਉਠਾਈ ਜਾ ਸਕੇ ਪਰ ਇਹਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ '' ਰਿਪਬਲਿਕ ਜਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ '' ਦੀ ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜ਼ੇਰ-ਏ-ਬਹਿਸ ਸਵਾਲ ਕੁਛ ਹੋਰ ਹੈ ਉਸ ਹਾਰ ਨੇ ਇਹ ਰਾਜ਼ ਵੀ ਖੋਲ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਥੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੂਸਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਪਰ ਮਨਮਾਨੀ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾਏ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਥੇ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ,ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਆਮ ਹਨ ,ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਬੇਦਾਰੀ ਉਸ ਹੱਦ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਤਮਾਮ ਰਵਾਇਤੀ ਖ਼ਿਆਲ ਤਹਲੀਲ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ ,ਉਥੇ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦਾ ਮਤਲਬ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਇਆਕਲਪ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਲ,ਨਾ ਕਿ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਲ,ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਸਯੁੰਕਤ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਇਜ ਹੈ ਜਿਥੇ ਭਾਵੇਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਅਜੇ ਉਹ ਸਥਿਰ ਹਾਲਤ ਤੇ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆਮਦੋ ਰਫ਼ਤ ਬਰਾਬਰ ਜਾਰੀ ਹੈ,ਜਿਥੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਧਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਠਹਿਰੀ ਹੋਈ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੁਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਦਮੀਆਂ ਜਾਂ ਮਿਹਨਤੀਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਅੰਜਾਮ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਜਿਥੇ ਮਾਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਲਵਲਾ,ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ,ਇੰਨਾ ਮਸਰੂਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤਾਂ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਾਸ ਵਕਤ ਹੈ,ਨਾ ਮੌਕਾ

ਜੂਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਅਨਾਰਕੀ ਦੀ, ਸੋਸ਼ਲਿਜ਼ਮ ਦੀ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਜਮ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੋਲ਼ਤਾਰੀਆ ਜਮਾਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਜਾਬਤੇ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ '' ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ''ਤੋਂ '' ਬਚਾ ਲਿਆ'' ਸੀ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਪਾਸਵਰਡ ਚੁਣੇ ਉਹ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਸੀ ''ਜਾਇਦਾਦ ,ਖ਼ਾਨਦਾਨ,ਮਜ਼ਹਬ ਅਤੇ ਕਾਇਦਾ ਕਨੂੰਨ ''ਅਤੇ ਉਲਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜੈਕਾਰਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ '' ਇਸ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ਤਿਹ ਪਾਓਗੇ ''(60)ਉਸ ਲਮਹੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਐਸੀ ਕੋਈ ਪਾਰਟੀ ਜੋ ਕਦੇ ਜੂਨ ਦੇ ਬਾਗੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਚਮਾਂ ਥੱਲੇ ਖੜੀ ਹੋਈ ਸੀ,ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮਾਤ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ : '' ਨਿੱਜੀ ਮਲਕੀਅਤ,ਖ਼ਾਨਦਾਨ,ਮਜ਼ਹਬ ਅਤੇ ਕਾਇਦਾ ਕਨੂੰਨ '' ਹਰ ਬਾਰ ਜਦੋਂ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦਾ ਹਲਕਾ ਹੋਰ ਸੁੰਗੜਦਾ ਹੈ,ਹਰ ਬਾਰ ਜਦੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਮ ਮਫ਼ਾਦਾਂ ਦੇ ਬਜਾਏ ਖ਼ਾਸ ਮੁਫ਼ਾਦ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਜ਼ਦ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਚਾਹੇ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਮਾਮੂਲੀ ਤਕਾਜ਼ਾ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਸਿਧਾ ਸਾਦਾ ਉਦਾਰਵਾਦ ਦਾ ਮੁਤਾਲਬਾ ਹੋਵੇ ,ਚਾਹੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਰਸਮੀ ਜਿਹੀ ਗਣਰਾਜਵਾਦੀ ਮੰਗ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਤੱਹੀ ਜਿਹੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਪਸੰਦੀ ਦਾ ਮੁਤਾਲਬਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਲਾਠੀ ਨਾਲ ਹੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ '' ਸਮਾਜ ਤੇ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲਾ '' ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ''ਸੋਸ਼ਲਿਜ਼ਮ'' ਦੀ ਬੋ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਆਖ਼ਰੀ ਬਾਤ ਇਹ ਕਿ ਉਹੀ ਜੋ '' ਮਜ਼ਹਬ ਅਤੇ ਕਾਇਦੇ ਕਨੂੰਨ '' ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਨਿਗਹੇਬਾਨ ਸਨ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠੋਹਕਰਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਰੂਹਾਨੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣੇ ਤਿਪਾਏ ਸਟੂਲਾਂ ਤੋਂ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਘਸੀਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਬਾਦਤ ਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਠ ਸਿਉਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,ਪੈੱਨ ਤੋੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ,ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ,ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਅਤੇ ਕਾਇਦੇ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ,ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ,ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਅਤੇ ਕਾਇਦੇ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬੇਕਾਬੂ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਹਜੂਮ ਆਪਣੇ ਛੱਜਿਆ ਤੇ ਖੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁਰਜੂਆ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਇਦੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਰਟ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਇਬਾਦਤਗਾਹਾਂ ਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਮਨਪ੍ਰਚਾਵੇ ਖਾਤਰ ਬੰਬ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨਅਤੇ ਕਮਾਲ ਇਹ ਕਿ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗੰਦ ਮੈਲ ਤੋਂ ਕਾਇਦੇ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਪਾਕੀਜ਼ਾ ਲਸ਼ਕਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਫਿਰ ਸੂਰਮਾ ਕਰਾਪੁਲਿੰਕਸੀ (ਜਰਮਨ ਕਵੀ ਹਾਈਨੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੋ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਤਰ, ਇੱਕ ਪੋਲਿਸ ਅਮੀਰ ਐਸ਼ੀ ਪੱਠਾ-ਇਥੇ ਲੂਈ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ ) ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀਮਹਲ ਤੁਲੇਰੀ ਵਿੱਚ '' ਸਮਾਜ ਦਾ ਰਾਖਾ '' ਬਣ ਕੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਲੂਈ ਬੋਨਾਪਾਰਟ ਦਾ ਅਠਾਰ੍ਹਵਾਂ ਬਰੂਮੇਰ -ਫ਼ਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

1891ਦੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

ਅਠਾਰਵੀਂ ਬਰੂਮੇਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਨਿਕਲਿਆਂ 33ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਅੱਜ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ

ਇਹ ਵਾਕਈ ਇਕ ਬੇ ਮਿਸਾਲ ਜ਼ਿਹਨੀ ਕਾਰਨਾਮਾ ਹੈਉਹ ਹੰਗਾਮਾ ਖ਼ੇਜ਼ ਘਟਨਾ ਜਿਸ ਨੇ ਤਮਾਮ ਸਿਆਸੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਧਮਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿਲਾ ਸੁਟਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਛ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਗਿਰਾਵਟ ਕਹਿ ਕੇ ਚੀਖ਼ ਪੁਕਾਰ ਮਚਾਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੁਛ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਅਤੇ ਗੁਮਰਾਹੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਸਮਝਿਆ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀਇਸ ਵਾਕੇ ਦੇ ਫ਼ੌਰਨ ਬਾਦ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਉਸ ਮੁਖ਼ਤਸਰ, ਲਤੀਫਾ ਨੁਮਾ ਤਹਿਰੀਰ ਤੇ ਕਲਮ ਉਠਾਈ ਅਤੇ ਫ਼ਰਵਰੀ 1848ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੱਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਵਾਜ਼ਿਹ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਇਤਹਾਸਕ ਵਹਿਣ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕੀ ਸਨ ;ਕਿ ਦੋ ਦਸੰਬਰ 1801 (40 ) ਦਾ ਮੁਅੱਜ਼ਜ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਰਾਜਪਲਟੇ ਦਾ ਜੋ ਹੀਰੋ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਹਿਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਉਹੀ ਵਰਤਾਉ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀਇਹ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਕਮਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਐਸੀ ਲਾਜਵਾਬ ਸੂਝ ਬੂਝ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਘੜੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਐਸੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ

ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਇਲਮ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਸੀਫ਼ਰਾਂਸ ਉਹ ਮੁਲਕ ਹੈ,ਜਿਥੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਰ ਵਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਇਤਹਾਸਕ ਰੱਸਾ ਕਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਅੰਜਾਮ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਲਾਂ ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਮਾਤੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਜਾਮ ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਮਧ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦਾ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ(41)ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇ ਉਪਰ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਇਕਮੁਠ ਸ਼ਾਹੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਇਹ ਨਮੂਨਾ ਫ਼ਰਾਂਸ ਨੇ ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਲਾਸਕੀ ਸ਼ੁਧਤਾ ਨਾਲ ਬੁਰਜੁਆਜ਼ੀ ਦੀ ਖਰੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਇਸ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਬੁਰਜੁਆਜ਼ੀ ਦੇ ਗ਼ਲਬੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਿਲ ਸਿਰ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪਰੋਲਤਾਰੀਆ ਦੀ ਜਦੋ ਜਹਿਦ ਵੀ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਛਲੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਬਲਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਗਰੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਆਏ ,ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੀਆਂ ਤਾਂ ਮਾਰਕਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਬਦਹਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ

ਇਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਮਾਰਕਸ ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਹਰਕਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਨੂੰਨ ਲਭਿਆ ਉਹ ਕਨੂੰਨ ਜਿਸ ਅਨਸਾਰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਤਹਾਸਕ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਚਲਦੀ ਹੈ , ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ,ਮਜ਼੍ਹਬੀ, ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਜ਼ਰੀਆਤੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ,ਲੇਕਿਨ ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਸਮਾਜੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਰੱਸਾ ਕਸ਼ੀ ਦਾ ਹੀ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵਧ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ,ਉਸ ਵਜੂਦ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਟਕਰਾਉ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦਰਜੇ ਦੁਆਰਾ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਨੂੰਨ ਜੋ ਇਨਸਾਨੀ ਇਤਹਾਸ ਲਈ ਉਹੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕਨੂੰਨ, ਉਹੀ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਕੰਮ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਥੇ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਕੁੰਜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਰਿਪਬਲਿਕ (42)ਵਾਲੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਖੋਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਪੇਸ਼-ਏ-ਨਜ਼ਰ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਜ਼ਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਭੇ ਕਨੂੰਨ ਲਈ ਕਸਵੱਟੀ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ 33 ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀ ,ਉਹ ਕਨੂੰਨ ਬਿਲਕੁਲ ਖਰਾ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ

1885 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ਼

Tuesday, February 8, 2011

ਲੁਡਵਿਗ ਫਾਇਰਬਾਖ ਬਾਰੇ ਥੀਸਿਸ

1

ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੌਤਿਕਵਾਦ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਾਇਰਬਾਖ ਦਾ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ - ਦੀ ਮੁੱਖ ਖਾਮੀਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂ , ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਇੰਦ੍ਰੀਅਤਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਵਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਅਨੁਧਿਆਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਨਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇੰਦਰੀਗਤ ਸਰਗਰਮੀ , ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਰਗਰਮ ਪੱਖ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ - ਪਰ ਸਿਰਫ ਅਮੂਰਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ , ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਅਸਲੀ ਇੰਦਰੀਗਤ ਸਰਗਰਮੀ ਤੋਂ ਉੱਕਾ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਹੈ । ਫਾਇਰਬਾਖ ਵਿਚਾਰ - ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਸਤਵ ਇੰਦਰੀਗਤ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਸਾਰ' ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੁਖ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਿਰਫ ਸੱਚਾ ਮਾਨਵੀ ਰੁਖ਼ ਮੰਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਇਸ ਦੇ ਕੋਝੇ ਯ੍ਸੂਹੀ ਰੂਪ ਹੀ ਮੰਦਾ ਅਤੇ ਮਿਥਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ - ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾਉਂਦਾ

2

ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ , ਕਿ ਕੀ ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਸੱਚ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਸਹਿਜ ਗੁਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਸਿਧਾਂਤਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਵਹਾਰਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ । ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ , ਯਾਨੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ , ਉਸਦੀ ਇਹਪੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਅਲਗ ਥਲਗ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਅਯਥਾਰਥਕਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਵਾਦ ਕੋਰਾ ਪੰਡਤਾਊ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ

3

ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੰਬੰਧੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿ ਖੁਦ ਸਿਖਿਅਕ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਿੱਧਾਂਤ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੇਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਭਾਗ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਕੇਵਲ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਤਰਕਬੁੱਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4

ਫਾਇਰਬਾਖ ਧਾਰਮਿਕ ਖੁਦ ਬੇਗਾਨਗੀ - ਅਰਥਾਤ ਜਗਤ ਦੀ ਦੋ ਜਗਤਾਂ , ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸੈਕੂਲਰ , ਵਿੱਚ ਵੰਡ - ਦੀ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਲੌਕਿਕ ਆਧਾਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾ ਦੇਵੇ ਉਹ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਨਜਰੰਦਾਜ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਫਿਰ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਆਧਾਰ ਖੁਦ ਆਪ ਨੂੰ ਖੁਦ ਆਪ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜਾਦ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ , ਕੇਵਲ ਇਸ ਲੌਕਿਕ ਆਧਾਰ ਦੇ ਪਾੜਾਂ ਅਤੇ ਆਤਮ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਖੁਦ ਇਸ ਲੌਕਿਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰਵਿਰੋਧ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹਦਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਦੋਵੇਂ ਆਵਸ਼ਕ ਹਨ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ , ਇੱਕ ਵਾਰ ਲਭ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਿ ਪਵਿਤਰ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਰਹੱਸ ਲੌਕਿਕ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ , ਖੁਦ ਲੌਕਿਕ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਅਵਸ਼ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

5

ਅਮੂਰਤ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਫਾਇਰਬਾਖ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਅਨੁਧਿਆਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਹ ਇੰਦ੍ਰੀਅਤਾ ਨੂੰ ਵਿਵਹਾਰਕ ਮਨੁੱਖੀ - ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ

6

ਫਾਇਰਬਾਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਰਤੱਤ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਸਾਰਤੱਤ ਵਿੱਚ ਨਿਖੇੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮਾਨਵੀ ਸਾਰਤੱਤ ਕੋਈ ਅਮੂਰਤ ਤੱਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਨਿਹਿਤ ਹੋਵੇ

ਆਪਣੀ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਹ ਸਾਮਾਜਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚ ਹੈ ।

ਫਾਇਰਬਾਖ ਇਸ ਹਕੀਕੀ ਸਾਰਤੱਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ , ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ :

. ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਅਮੂਰਤ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁਦਾ ਕਰ ਲਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰ ਲਵੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਮੂਰਤ - ਅਲਗ ਥਲਗ - ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪੂਰਵ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾ ਲਵੇ

. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਮਾਨਵੀ ਸਾਰਤੱਤ ਕੇਵਲ ਜਿਨਸ(genus) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਅਰਥਾਤ ਅੰਤਰੀਵ ਮੂਕ ਸਧਾਰਨੀਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੇਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

7

ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ , ਫਾਇਰਬਾਖ ਇਹ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਪਾਉਂਦਾ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਆਪ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਮਾਜਕ ਉਪਜ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਅਮੂਰਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਉ ਨੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ , ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ।

8

ਸਾਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਰਹੱਸ , ਜੋ ਸਿੱਧਾਂਤ ਨੂੰ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਮਨੁੱਖ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ , ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਸੰਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬੁੱਧੀ ਸੰਗਤ ਹੱਲ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

9

ਅਨੁਧਿਆਨਵਾਦੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੀ - ਅਰਥਾਤ ਉਸ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੀ ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਵੀ ਨੂੰ ਵਿਵਹਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ - ਚਰਮ ਉਪਲਬਧੀ ਇਕੱਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ, ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਨੁਧਿਆਨ ਹੈ

10

ਪੁਰਾਣੇ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਗਰ ਸਮਾਜ ਹੈ , ਨਵੇਂ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਸਮਾਜੀਕ੍ਰਿਤ ਮਾਨਵਜਾਤੀ ਹੈ ।

11

ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕੇਵਲ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਸਵਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਾ ਹੈ ।


(ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ੧੮੪੫ ਦੀ ਬਸੰਤ ਰੁਤੇ ਲਿਖਿਆ ।)